Varto, Elawi, Khurrmanc, Seyd u Seyda
’be Tertelê Şêx Saidi sero
Ap Mıxsiyê Kheça de mucıliye[1]
X. Çelker
X. Çelker: Ap Mıxsi marê tenê biyenanê veri ra qal kena?
Ap Mıxsi: Rocê, Usıvê Poriki, Himetê Hazıri, Sey Mamudê Kheki, Derg, Aşur ênê Şaverdiye, cemat beno. Şadıca locıne kenê pırrê dara, lınga xo danê pıro, vanê, “kırê Khurêşa de qena to bo, bıvêşo”. Yanê kıramete wazenê.
O taw Usıvê Porıki vano, Himetê Hazıri hêrsıno, tenê mıradiyo (herediyo) hevalanê xo ra. Va, o Khurêsıco jü kewto ra, delğe diyo, vato, “lao urzê ra, Dewrêş Sıli haşt kerê. Owo ke ewro rüyê ma sıpê kero, Dewrêş Sılo. Sıpêlaê amê, çengê ard kuya rüyê dê ra”. Neyse hevalê dê vazeno ra, qılauna Dergi biye, keno pırr, ebe maşa adır nano ser, huye onceno. Tabi erenleranê verêna ke huye onte, endi tamamo, mıradiş çiyê nêmaneno. Neyse, ênê werê, adır beno gur. Adır ke beno gur, Himetê Hazıri Dewrêş Sıl vazeno ra, adır de nişeno ro. Adır de nişeno ro, tabi adır keno serd, cıra vecino. Keno serd cıra ke vecino, nê ênê têlewe cıra mevzuatê kıramete persenê. Vano, “ez serê Mışkoy de çırtani verde biya. Rea çêna mı ağwe kerdê mıra. Roc ke kewtê bınê hewri ez cemediyêne, roc ke veciyêne ez biyêne germ. Ez heşar biya ke adıro, cırpo vaz da”.
Mewzuat ke nêbo, nêbeno. Hatani adır şüyair nêbo, hata çıma nêbo, ya ki ağwe nêbo, kam kuno cı? Qa adır to vêşneno da, no niyaro, raşte zobin çiyê qebulnêkena da.
Netice, oca ra ênê, tabi ênê, khurêşa pê hesinê ke şêx kewto wertê Lola. Kewto wertê Lola, taugê dê ’be xo şono. Taugê mêrıki ’be xo şono. Pila têdine marê qesi kerdêne. Neyse va, taug şono, hama se ’kerê ke Lol cêra ra, yanê hetê Lola (Lolıci). Taug ’be xo şono da, mılet inam keno, itiqatê xo ’be cı ano. Tabi xo resneno Kêralığ, Usıvê Porıki vano:
“Dergo! Cın u periyo to sero. Sey Mamudê Kheki, seyro to sero, wendena dê ki biya herhalde. Eke mevzuato, adıro ki mı sero”.
X.Ç.: Nê kamê, koti raê?
A.M.: Dewrêş Sılê Şorıki, lacê Porıkiyo. Eskender ra o. Piyê Sey Sılêmaniyo, Şema de merdo. Derg ki piyê Sausêniyo, wairê tasê. Çê Dergi Khaliyanê, tasa xo esta, Sercuge de vındenê. Usivê Poriki ki Eskender rao, o ki ca be ca feteliyêne, nê ki Aliyanê. Çê Sey Mamudê Khkei ki Khaliyanê. Khali ’be Ali ra bıraê jüminiê, lacê Khurêşiyê. Koka dine jüya.
Tabi pêhesinê, ênê ke çê Qemerê Cana de cemat esto, Kêralığ de. A şewe şêx saci keno sur, tezbanê xo sera waneno u tezba erzeno saci, sêr keno, wairê sêr biyo, Va, Usıvê Porıki saciya ke biya sur, biya nar ebe dest gureta, dergê talıba kerda. Qe kesi qewet nêkerdo, Qemerê Cana a saci gureta. A saci ke gureta, adır kewto minderê bınê şêxi. Therefê Heqi ra ke adır kewto minderê bınê şêxi, şêxi xo kerdo top u biyo tik. Cemat ke biyo serd, Usivê Porıki vato, “şêxo hona na qe çiyê niya, ez o to şodır kunime qılağe. Şodır qılağê finime ta, tı cıkuye, qılağê ki finime ta, ez kuna cı. Xora ez ke vêşa, talıb-murid ’be to helal bo, eke tı vêşa talıb-murid ’be mı helal bo, tı ki şona, xelesina ra”.
A şodır şêx wazeno ra, niya dano ke taug ki êndi nêşono, sêr biyo betal. Şêx dewe caverdano u şono. Her kes, talıb-muridi, reyna cêrenê ’be Seyida ser. Ewro ki heni biyo, lazımo ke jüyê de zê Usıvê Porıki reyna ravazo. Yano na ağwe çıme ra biya şeliye...
X.Ç.: Apo to vake Lolanê a heti amê ke bıcêrê ra. Nê qey cêrêne ra?
A.M.: Ma qey! Nina mewzuat diyo, taug ’be xo şiyo ya!
X.Ç.: Nê teyna ebe jü şiyena taugi amê ke bıcêrê ra, ya ki çiyê de bin biyo?
A.M.: Yanê taug ke şiyo, vato no piro, seyido, coka. Zobina çiyê ra niyo. Se ke vanê Mansur nişto duwari, duwar ramıto, heni. Beka no khalikê Bamasurano ki, nê ki taug ramıto, taugê nê ’be xo şiyo. Nıka jü ke taug nişo, taugê dê ke ebe xo şoro, tı ki itiqatê xo be cı ana. No ki jü mevzuato da! Xora itiqatê Loli verêcoy ra zêdo. Yanê Lol seba taugi ra itiqatê xo ’be dê ardo, vato no ki piro, seydo.
Nıka ki torê mevzuatê Sey Mamudê Kheki qesibıkêri.
Ferat Ağa Van de yüzbaşi biyo. Oca zaf şêxê de alim, gıran biyo. Ferati ra vato, “bê tariqa mı kuye!” Şêxi vato zanena? Ê ki vato ke, “seydê de mı esto, tenêna ustıno. Tı ke nişanê de seydê mı uca ra mırê biyarê, ez kun tariqa to. Tı ke ê nişanê dê miyarê ez nêkun tariqa to”. Ferat Ağa ki mordemê de baqıl biyo, zana? Neyse no şêx ğêal keno. Ðêal keno, şono çê sey Mamudê Kheki de vecino. Kulikê sey Mamudi vera maşa bena, pê adır nano qılaune ser. Nıka cınbıze esta ya, heni zê dae maşaê bena. No şono ke a maşa dey biyaro. Cêniya sey ferq kena, Mamudi ra vana, “dereza dızdi amê, tı heşara?” Sey Mamudê Kheki vano “ez heşara, vengê xo meke ke ez ey pêbıcêri.”
Şêx vano, “dest kerd derg, neke ez pê bıguretêne, ez kaşê ucay kerdê.” Vano, “seydê to mıra ustıno, ewala mı cırê esta.” Yaxê Ferat Ağay verdano ra. Maneno, Ferat Ağa amnani êno izne. Sey Mamudê Kheki pêhesino ke Ferat Ağa amo, vano, “şori diyena Ferati.” Şono selam dano cı, vano, “ero Fero tı oca qey vındena, dızda ruşnena mı ser?” Nê mevzuatê niyanêni biyê, nê zuri niyê. Ê tabi o taw iman biyo, itiqat biyo. Nıka dariyo we. Onciya Heq u tala raştkêro.
Rocê, vera usari vaşê Dewrêş Sılêmanê Kheça beno kemi, vazeno ra şono Raqasa, çê Gedug Ağay. Dorme de cirani-mirani benê top. Tabi taine Dewrêş Sılêman nêdiyo, vanê, “aceb Dewrêş Sılêmanê Kheçao ke vane, nao?” Koçegê dê tey biyo. Na qesa gına ’be koçegi ra. Koçeg şodır waşto ra, vato, “piro wulle ez lewê tode nêvındena.” Piri vato, “qey?” Vato, “ma tı ki jüyo de zê mına. Ez xulamine nêken, ez pira rê koçekêni ken. Tode ke mevzuatê çino, lewê to de çınay rê vındêri?” Vato, “Alê mı, ronişe.” Niştê ro, a şewe venga Heqi do. Babay vato, “lao asparê nawa cor de êna. Asparê êna, hama libasê (qiyafetê) xo libasê cêniyano. Tabi oca mıleti vato, “a Gorzerina (jü ziyara).” Va, tabi Gorzerine de (vatena na qesa de) gurine gınê ’be bona ro. Xeylê piyay gınay waro. Çêrangê boni jü het ser bi top u astarey asay. Pers kenê, “vanê, Baba mara çı wazeno?” Koçek vano, “vaşê Babay biyo kemi, Baba seba vaşi amo wertê şıma.” Şodır Baba destanê xo şüno, vecinê tever ke, her kes şiyo loda xo ser, gırzê vaşê xo no pıro, kerdo pişti, kewtê rae, benê çê Babay. Babay ranêverdanê. Çewres çê beno, çewres pese sere bırnenê, a şewe cemat kenê.
Verêcoy itiqat zaf bi. Ê tabi nıka aqıl ke bi zêde, itiqat bi kemi, mevzuat dariya we. Yanê aqıli o dard we.
X.Ç.: Apo to marê Pir u Ağaa ra qesi kerd. Hukmê nine bi, çinê bi, wertê nine senên bi?
A.M.: Nıka ez mordemê xora vaci. O waxt de sozê Pir u Ağaa jü bi. Doşeg de heto jü de Ağa niştêne ro, heto jü de ki pir niştêne ro. İne xebera jümini kerdê, xatırê jümini zanıtêne. İne ke çiyê bıvatêne, mıleti kerdêne. Piri niya vato, ağay niya vato ke va, dawa merdêne. Çı bıbiyêne zê dine biyêne. Çıke bıvatê zê dine kerdêne. Ağay ki bêxatırê piri çiyê nêkerdêne, piri ki bêxatırê Ağay, sozê xo jü bi. Tabi peydo, Ağa ağatina xora, Pir ki pirtina xora veciya. Nefsê xo ravêr guret, tai ki çiyo pis bi. Coka inamê mıleti bi kemi. Nıka ki herçiyê (mordemê) ke nexsa (cısnê) dine raê, ê raa ma kenê vindi, vanê ke, “pi u khalıkanê ma şıma xapıti. Çiyo niyanên çino, ma pêro jü piyayme. No Khurêıjo, no Bamasurıjo, no Ağusanıjo, çiyê de niyanên çino. Koka ma pêroine jüya.”
Heqe ke persena nê domanê nıkay tai ki raşt vanê. Heqiqete ke persena, eke ma Ademi ra bime koka ma jüya, na zure niya. Eke ma Eli u Mıhemedi ra bime ki koka ma jüya. Eke ma qewmê Gürüf u Naciya rayme, anciya koka ma jüya. Çıke ma goşt u nenıgime. Ne pir bê talıbi beno, ne ki talıb bê piri. To di, ewro ağwe çina, arê thawa fetelino? Her ca biya züya, isani ki biyê züya. Mevzuat qey dariyo we? Mevzuat, eke iman, itiqat nêmend, darino we. Zeriya mordemi ke biye kemer, cıra çiyê nêroeno, nêbeno kewe. Heq ademi dero. Alem ademi dero, çıke esto ademi dero. Çıke cêrena, ademi de vinena. Adem her çi keno. Mevzuat ki, kıramete ki, her çi ki ademi dero. Adem vırazeno, adem rıjneno. Niya de!, tırene ki ademi vıraşta, thiyare ki ademi vıraşto, bomba ki. Nê zurê?
Eke Pir u Ağaê ma verde ra sağlem bımendêne, ewro vergê xo ki piya çerdê. İne ke heni nêkerdêne, ma ki na roce nêdiyêne. Suj hurdim heta de ki esto. Niyade!, Xıd hawt seri Pirsultani rê xebetiya. Se kerd ki kutikê Pir Sultani nêmusay cı. Oca jü va Piro, Xıd ita xızmete keno, hama kutıki anciya ki lawenê cı. Vake, qıc de xeta çina, xeta pil dera. Xeta Xıd dera. Xıd ke sağlem biyêne, kutıki nêlawêne dê. Eke Ağa u Piri sağlem bımendêne, na raa ma niya nêbiyêne zayıf...
X.Ç.: Apo, zerê her kesi de Şeytanê esto, çıko?
A.M.: Niyade! Rocê Musa ’be Melekê Tawuzi ra benê heval, şonê çê Melekê Tauzi. Şonê çê dê ke hebê astırê (cacım) xuyo siya koşê de ronao; gemê de xuyo mıqarli oca dardekerdo; jü kup oca ronao, tenê aqıt tedero; dawılê de xo oca dardekerdo. Musa pers keno, vano, “nê çıkê na çê tode, wesifê nine çıko? No çı gemo naca?” Vano, “tai insani estê malê xo wenê, raa Heqi de danê, insanetêni kenê; ez ke va biyari cı nê gemi şanena fek ine ke, ne insanetêni bıkêrê, ne ki burê.” Vano, “ma no astıro siya çıko?” Vano, “taê mordemê Heqi estê, şodır rê ke saatê dı saati maneno, wazenê ra venga Heqi danê, ibadet kenê. Ez ke va biyari cı, nê cılıki erzena ser ke hewn de bımanê.” Musa vano, “ma ano kup çıko?” Melekê Tauz vano, “ano kupi ki aqıt tedero. Şirıno, kena mêrık u cênıke ra ke jümini bılêsê.” Vano, “ma no dawıl çıko?” Vano, “ine ke jümini lişt, nafa ki anê dawılê xo dan pıro, kena eşkera.”
Raşt ki henêna, mudetê xırabe, ya aşmê ra, ya ki çewres roca, peydo bena eşkera. Raşt u xırabe têwerte de nêbena.
Rocê Memed Şerif (Fırat) Beg Seynesemi ra vato, “piro, ez senê mordema? “ Seynesemi vato, “Şero teresiyen u pêzevengêni ra ’be itıqat piya nêbenê. Jüyê berze, jüyê bıcê.”
X.Ç.: Seynesemi qey heni vato?
A.M.: Yao vano; ya rınd dewrêşêni bıke, ya ki şeytaniye bıke. Ya raşte ra şo, ya ki zura bıke. Hurdimina ray jü piyay rê nêkunê. Hem dewrêşêni u heqiqet, hem ki politika u zuri piya nêbenê. Ê dawawekilêni kerdêne. Vano, „Dawawekili gereke zura ki bıkêro. Madem tı dewrêşa, karê to ’be zura çino. Madem tı mordemê Heqiya, qey nişena taug ra ke isani to bıfetelnê. Tı seba imam Usêni rê hêsira kena war, cıl de kuna ra, hem ki zê boğiya nişena taug ra. Sebebo ke nê isani to bıoncê çıko? Nê insanê, nê heywani niyê. Na dewrêşêniya?“ Coka vato Seynesemi.
X.Ç.: Qey Memed Şerif wairê itiqati nêbi?
A.M.: O verêcoy wairê itiqat bi, eke merd ki wairê itiqat bi, hama ê qaytê ê bina kerd, rae ra veciya. Va, qey fılan ağa ebe taug fetelino, qey ez mefeteli? Coka raşte ra kewt duri. Mêrıko ke raa raşte ra şoro, guna xo ’be isana êna. Mêrıko ko guna xo ’be isana niyamê, lacê xo, ciranê xo, qewmê xo jü nêguret, o ağa niyo, nêbeno. Kes ki dêra hesnêkeno. Ağa owo ke her kesi jü bıcêro.
X.Ç.: Memed Şerif kıtabê xode vano ke ma Tırkime. Tı se vana?
A.M.: Nıka ê qey heni vato? Ê ki zanıto ke ma na mane de Tırk nime, gonia ma u ina jü niya. Ma Elawime, Haci Bektaşi Veli de reseme pê, coka vato ma xalıs-muxlıs Tırkime.
X.Ç.: Apo tek tek piya ca verdime. Tenê ki qomê mara qesi bıke. Wertê qomê ma u qomanê bina senên bi?
A.M.: O taw hokmat Çê Eliyê Mıhemedê Xelili bi. Xalıt Beg, İsmail Beg u Hesen Efendi bırayê jümini bi. Jü Alangoze de, jü Qerqerute de, jü ki Leylege de vındetêne. Nê Cıbranê, ağayê Cıbrananê. Nafa êma ki verba dine de, Lola de Usên Ağa, Xormeçka de Çê Feri de Xel (Xelil) biyê. Xelê Thali, lacê İbrahimê Thali, Qasıma de.
Qasım Beg, Usên Ağay ra qariyêne. Yanê Usên Ağayê Qeracêre teliyê verê pırnıkanê dine bi.
Nê oca ejder biyê; o qolê maê Xormeçıka de Xelil, na qolê maê Lola de ki Usên Ağa teli biyê verê pırnıkanê inade (Khurrmanca de).
O taw, Cumhuriyet ra avêr aşiretêni biya, yanê elawıtêni u sunitêni biya, pêrodaiş biyo. Niya dano ke Usên Ağa zêde ewk keno (xover dano), esker vazneno ra ser. Esker, yanê bêemr vazneno ra ser. Alaiyê esker ano dewe ser. Tabi Usên Ağa ’be 5-6 xulamanê xo u dirê tenê ki cirani biyê.
X.Ç.: Manê qesa „bêemır“i çıko?
A.M.: Yanê emrê hokmati cao caên ra çinê biyo. Yanê Çê Xalıt Begi, İsmail Ağay u Hesem Efendi kisê xora (alayê) arda. İsmail Ağa yüzbaşi biyo, Xalıt Beg albay biyo. Yanê nê hokmat biyê, nine vaznora ser. Xalıt Beg waxtê dewleta Osmana de zerê Muş de albay biyo. Tabi ke vaznenê ra ser, esker dormê dewe cêno. Herçiyê ke şodır rew vazenê ra, esker pêroine gırê dano, şodır ke beno pak nanê dewe ra. Yüzbaşi davançhê cêno, vano, “yao no gomo, nê gomi de kam esto!” Hucımê zerê dewe keno. Se ke hucımê zerê dewe keno, nanê pa zerê dewe de yüzbaşi kışenê. Endi mewzi (meteris) de nanê pa, dotra esker zaf vecino, çarawêrê (dormê) dewe cêno, alayê eskero êno da! Nê nanê pa, tabi pey ra dewici ênê, nanê eskeri ra. Êndi esker remeno. Yüzbaşi ’be 4-5 eskeri ra ke ênê kiştene, nê êndi eskeri ra nênanê, vanê gunao. Hama nina ra ki 2 teney benê birindar. Jü lacê Usên Ağay Hes (Hesen), jü ki lacê Mamud Ağay Usıv, nê benê birindar. Hesi benê Segıre de danê we, mıreno. Usıvi benê o hetê Emera de kewraê dine benê, Xormeçıka, teslımê dine kenê, hona bırindar biyo. Tabi Xormeçıka tersanê hokmati ra ey benê weş kenê çale, vanê hokmat ke bivino ma qır keno.. Vanê hêştê ke nalêne.
Vatê wertê dewe de bore bora Usên ağay biya, vato, “lao panê metersê, esker nıka remeno.” Ê ’be xo pêa nêkişto, vatê helane dênê. Ê vate, “lao meşorê esker, şıma ênê kiştene. Ê, mı hemı hemı erzenê dare.”
X.Ç.: Axiriya dê se biye?
A.M.: Axiriya dê? Êşt dare.
X.Ç.: Koti?
A.M.: Atatürki Xarpêt de êşt dare. O, Khaliyê bırayê dê piya êşti dare.
X.Ç.: Qey nê êşti dare?
A.M.: Meselê dê zaf bi. Usên Ağa mordemê de zaf wairê namusi bi. Ê çêna bırayê xo da kiştene. A jüye cêniya Bamasurici biya. Ae berd Bamasurıc da kiştene ke jüyê de bini bıcêro. Ê ki a dê kiştene. Maa çêneke gerê Usên Ağay kerd ke, ê a cebren berda da kiştene. Usê Musi bi Tata ra. Ê mıra va ke, “eke na dawa nêbiyêne Usên Ağa berat kerdêne.” Zobin ki babırê dê u Dêsımi piya bi. Şiyêne, amêne. Waxto ke Khurrmanca ita Varto de heqaret re ma kerdêne, ê vatê “nao şona Dêsımi ana.” Yano Dêsım ra tersêne, Dêsım vana vêrena ra! Ê tabi verba eskeri bi. İrtibatê xo ’be Çê Usên Beği bi, na Çareki estê ya, dine de bi. Muhaberê xo u Dêsımi piya bi canım. Ma Dêsım ra ke nêbiyêne!, yanê tersanê Dêsımi ra Khurrmanci nêthawrêne qarşê Vartoy bê.
Sıro ke Kewranê Ahmed Begê Bulanıği, çewres erebane (erebo ke pê gaa oncino), şono Muş ra sole cêno, peyser êno, dı-hirê tenê Lola raştê cı bene; nê Lola heni cao bila sebe de (bêsebeb) cênê gırê danê. Ahmed Beg ağayê o muhiti biyo, ağayê Bulanıği biyo, werezaê xo ki tey biyo. Khurrmanca ra modemanê Dürey ke Lola gırê danê, o jü remeno xo xelesneno ra. Seydhesen beno, Khaliya ra piyê Seydali, o remeno. Ali Abas gırê dino, Ali Abas ki Çê Ali Ağay rao da! Teba (ebe) Aliyê Mirzka, Aliyê Mizka hona nê serra merd da! O jü xo xelesneno ra, se ke xo xelesneno ra, xebere benê Usên Efendi rê. Usên Efendiyê Lola, Sercuge, o ki Çê Ali Ağay rao. Xebere benê cırê, vanê, “se kena kewranê Khurrmanca amo, peyaê ma gırê dê.“ Tabi domanê Boloy biyê, domanê Boloy Khurrmanc biyê, hama werezayê Lolanê, Varto raê. Nê domanê Boloy teba (ebe) Lola pêra kunê re dıme. Tabi Usên Efendi veng dano, vano, “lao dudi-qudi kar mefiyê hata ez ama, yanê pıra menê. Ez ên ebe rındêni hal ken.” Domanê Boloy veng danê, vanê, “lalao xalê ma se vano?” O Memedaliyê Qemerê Cana esto, vano, “xalê şıma vano pırodê hata ez ama.” A domani endi se resenê cı, nanê pa.
Waxto ke nê pêa gırê danê, khalê oca beno, ê nêverdanê wertê kewrani. Khal vano, “lao lao Lolanê ke mı dine!. Un mı nebın nav xwe, a nıha gaziya lola tê“ (lao lao, Lolanê ke ez nas kena! Şıma mı meberê wertê xo, anıka gaziya Lola êna.)
Ê tabi se resenê cı, nanê pa. Hêştaê ga biyo, çewres erebane biyo. Her erebani ser pêaê, dı pêay biyê. Peroine qır kenê. Jü Ahmed ’be werezayê xo xelesinê ra. Astorê Ahmedi hewl beno, werezaê xo erzeno terkiyê xo (piya nişenê jü astore ra), kenê nêkenê, gula nêresena cı. A şewe ê ga u maa, erebanê gaa pêro kenê vindi, çamura u hezoka (çamura xoriye) de. Qe jü ga nêverdanê, meyita pêro kenê vindi, tek pêa maneno. Ê ki vinenê, adır verdanê cı ke nasnêbo. Tabi waxto ke kefşe êna, Lola vanê êmao, ê ki vanê êmao. Ê tabi Ahmed Beg xelesino ra, êno, tabi hukmê Khurrmancano; Elawi şênıkê (kemiyê) ita de. Usên Efendi ra vano, “lalao va berxê bavê te bû, te ser jê kır?“ (Ero no selxê piyê to bi, to sere bırna?) Şonê lêwê ewki, paşa beno Varto de da, namê dê çı beno! Usên Efendi baqıl biyo, tabağa xuya gırse, tabağa tutıni, keno pırê zerna, keno cêbê xo. Dı pêa ra piya şonê. Kuno zerre, tabağe dergê cı (hakimi) keno. Hakım niya dano ke no tutın niyo, şono ser. Tabağe keno thal, dawa heni gırêdina.
Usên Efendiyê Lola zaf baqıl bi. Qaytê waxtê Tertelê Şêxi de ki (Şêx Sayid) ê nêverda ke muhitê dêde jü Khurrmanc bêro kiştene. Vake, “na merdetine niya, hokmat ’be merka amo gezeb. Na isanetêni niya, aşiretêni niya, boğetêni niya.” Nêverda ke jü bêro kiştene. Nıka pêro cıra vanê, “rahmetli Usên Efendi.” O namê dê heni mendo. Ê nêverdo ke jü bêro kiştene, vato, “qetya jü ciranê mı verba hokmati nêveciyo.”
X.Ç.: Madema ke nê nêverdo jü bêro kiştene, qey vanê “Lola Şêx Sayid teslimê hokmati kerdo“?
A.M.: Nê, canın nê! Qasım Beg biyo. Qasım Beg ’be xo xebere da cı. Muhaberê dina jü bi. Qasım Beg MİT bi.
X.Ç.: Qasım Beg kamo?
A.M.: Qasım Beg Khurrmanco, mezra Baska Qula rao. Zamaê Xalıt Begiyo, waa Xalıt Begi lêwê Qasımi dera. Qasım Beg yaman biyo; qayt biyo ke nê qesa dê nêkenê, Xalıt Beg ki qesa dê nêkerda, zorê eskeri ki zano, niya do ke çiyê fayde nêkeno, endi Qasım Beg zonê dêde (Xalıt Beg de), zonê ki Atatürk de qesi kerdo. Tabi ê xebere danê Qasım Begi, vanê, “şêx felan roce pırd ra derbaz beno (vêreno ra).” Nafa Qasım Beg ki xebere dano eskeri, vano, “pırd de vınderê! Şêx êno. Heqibê xo ki pırê zernano. Zerna erzeno, biliya zerna mekuyê, şêxi pêbıcêrê!” O pırdê Evdırehmani de, raa ke şona Tepe, a raa Muşi! Hokmat oca şêxi pêcêno.
X.Ç.: Hama vanê ke Xalıt Begi u Qasım Begi ra piya Şêx Saidi de xebetiyê (guriyê)!
A.M.: Nê, nê. Çıxa ke nê piya xebetiyê ki, Qasım Begi MİTêni kerda babao! Yanê hem dinede xebetiyo, hem ki ninede. Yanê ê ağaê maê Xormeçıka pêro Qasım Begi êştê dare, qa o taw MİT biyo da! Ê ke bêçıke bıêştene re kami o erziyêne re dare. Usên Ağay daim Qasi ra xevêr dêne, vatêne, “tı fesada, tı şeytana.” Qas hata serrê dı serri ki dewa made biyo.
X.Ç.: Yanê tı vana ke çiyê de Lola pêguretena Şêx Saidi de çinê biyo?
A.M.: Nê, nê. Yao Lola qey pêgureto? Lola wertê eskeri de biyê. Waxto ke kerdo xırabe, nê êlawi, yanê ha Xormeçık, ha Lolij biyê tabiyê hokmati. Hokmati Memexalit, Xel u ê bini kerdê qomandan, biyê milis. Memexalıti waştêne ke Muzıra (na dewe de hem Khurmanci estê, hem ki Şarê Ma) werte ra wedaro, xatırê Çê Ferati ra qarşê cı nêbi. Qolê o heti de ağlerê Xormeçıka bi, qolê na hetê ma de ki ağlerê Lola bi. Heyder Beg ki milis bi.
Qasım Beg, Xalıt Beg, İsmail Ağa u Hesen Efendi ki qomandanê Khurrmanca bi. Qasım Beg zamaê dina bi. Niya do ke hokmat inê cêno. Mordem baqıl biyo, vato, “lao niya mekerê, şıma kenê vindi.” Niya do ke qesa dê nêkenê, Qasım o taw Atatük de ki mucıl biyo, vato, “nê nênê rae, nê herê.” Qasımi ke dest dergê kami kerdêne, o êştêne dare. Yanê şêxi (Şêx Said) ki Qasımi da guretene. Xalıt Beg ki ê da xeneqiyaene. Usên Ağa u Khali Ağaê dewa ma ki ê day xeneqiyaene. Qasi ke bêçıke kami ranêne o xeneqıtêne. Vanê dı dolımi laê Khali Ağay vısıyo, kındırê xo vısiyo, lacanê kutıka defêna êşto dare.
Qasım Beg dewlete ra piya guriyo. Tertele ra tepiya nêtawro ke bêro Baska wertê mordemanê xo. 1966 ra tepiya jü raa amo. Khurmanca waşto ke bıkışê. Xebere da dewlete. Esker helikopter ra amo gureto berdo, xelesno ra.
X.Ç.: Apo nê mesela tı koti ra zana?
Lalao qa nê herdiş sıpiyanê ma vatê. Pilê maê ke şer kerdo hona des-des u phonc serri çino merdê, da! Perine di, perine marê qesi kerdê.
X.Ç.: Apo to vake Qasım Beg serrê dı serri dewa şıma de biyo. O dewa şıma de çı cêrêne?
A.M.: Qasım Beg ’be xo, çê xo serrê dı serri dewa made biyo. Ahmedê Khude, Xalıt Beg, maa dê Khovıke de bi çê xo. Babao, hukım mêrka de bi. Hukım Çê Eliyê Mıhemedê Xelili de biyo. Hokmat mêrka biyê. Qaymaqamê ê muhiti vato, “ita dı ejdihari estê. Pırnıka nê dı ejdihara verde ki dı teli estê. Jü Usên ağao, jü ki Xelo. Eke dinara nêbo nê ejdihari nê mıleti oncenê we.” Vatê İsmail Ağay Avdelıjê ma, ê Kımsorcıkê ke werte derê, kerdêne top, berdê hêgaê xo. Hêga çinıtê, vatê “lao şorê ma ..., waa ... şodır anciya bêrê.” Heqe nêdêne cı, ser de ki cıra xevêr dêne (mılqi kerdêne). Usên vıstewrê mı hona des serri çino merdo. Ê daim marê qesi kerdêne. Nê zur niyê. Yanê Lola u Xormeçıka ki saa Usên Ağay u Xeli de biyê (payra mendê). İne hurdimina sozê xo kerd bi jü.
Nê firar benê. Rocê paşa amo muxtara beno, vano, “Xel u Usên Ağay biyarê teslim kerê.” Muxtar Usênê Babay beno. Şono vano, “lacê ağay hokmati emana ma berda (rehetiye be ma nêdanê), tı se vana?”
Vano, “ero Usên!, ez ewro êna, mı berê teslim ke, qewm raxelesiyo, wa ez şori.” Neyse cêno, beno lewê paşay. Paşa vano, “Usên Ağa tı ama, ma to qey Xelil Ağa tey niyard?”
Vano, “paşa ewro izne bıde mı, ez şori meşte Xelil Ağay bıcêri bêri.” Paşa vano, “hay hay! Şo, meşte Xelil Ağay bıce bê!”
Tabi eke şonê, Usên Ağa, Usênê Babay ra vano, “Usên! mı pêsirê (yaxê) to xelesno ra, êndi o (paşa) tora nêşikino ma bıwazo.”
Usênê Babay vano, “se ke asparê Xelil Ağay dotra amay, kewti Khovıke, mı nêzana Usên Ağay se çım şıkıtre cı, se bi aspar, se kewt rae? Tekıt şi.” (Wertê cenderma ra remo şiyo) Usên Ağa zaf mordemê de xurt (çhêr)bi.
Usênê Babay roca bine şono lewê paşay. Paşa vano, “kanê, kotirê?” Usênê Babay vano, “rema şi.” Paşa vano, “muxtar tı wairê heqa. Sebebo ke ez Usên Ağay bıverdi ra çıko? Suj mıdero.”
Tabi Cumhuriyete ra tepiya Usên Ağay tenê çi kerdi, Qasi ki bêçıke nê pa, guret berd eşt dare. Usên Ağay daim vatê, “Qaso tı şeytana, tı fesada.” Çıke ê zanıtêne ke Qas hokmat dero, êra karê nêna, zerare êna.
X.Ç.: Ez hona ki nêşiya ser ke Qasım Beg dewa şıma de qey mendo (çı cêro)!
A.M.: Bao, o her ca de mend. Hukm mêrka de bi. İne (Khurrmanca) wertê xode çey kıfş kerd bi, ruşna bi dewanê ma. İne waştêne ke hokmatê xo ronê. Tı zana ine çı ard be serê Khovıke. Şêrê Khovıke de, na jümini ra, kokê jümini ard. Mıletê ma xover da, na pa. Leylege, Qerqerute piya ama bi. Khurrmanca, dewê ke rae seraê, talan kerdê, heni amê.
Elawi u ine Khovıke de, Gestemerde de do pêra. Çê Ferati, Ezizê Ferati, tumê bınê Xelefa guret bi. Vatêne, ê khulıkê xo berd bi dot tumi sera nabi ro, na het de ki kewt bi meterıs. İne nêne khulıki ra, nê nêne ine ra. Êra ke nêbiyêne, raa xo sera Xelefa ki kerdêne xırabe, vaşê dine ki vêşnêne. Ê no pa, nêverdo dewe kuyê.
Memê Memişi Xunis de beno, êno xo Hazır Baba de resneno cı. Vatêne ê tabure bile teyna kerdê vıla. Dıma Lolanê mara, Xormeçıka ra, her ca ra yardım amo. Hata Xelê Tali ki amo, hama heyan (hata) ke xo resneno cı, ê bini dewe ra vetê.
Lola u Xormeçıka şikiyêne xover bıdê, hama Avdelıja nêşikiyêne. Çıke ê ine ra nezdi bi, heyan ke Lola u Xormeçıka gaziya dine de bışiyêne, Khurrmanca karê dinê dêne arê. Coka ine Avdelıji kerd bi zê xo, waşt bi ke nezdi de dewanê mara nê, pilanê xo niya biyo. Xora Avdelija ki tersa ra hetê Khurrmanca de no pa, Gestemerde de dı-hirê piyaê Lola kiştê. İsmailê Sedxani, waxto ke dı-hirê xortê Lola, Lolanê cêri ra ênê Gestemerde, piyaê xo ruşnê, ê nezdiyê Zaçêxe de dê kiştene. Ê nêcêrê ra, mêrka ki mejbur mendê, çıke çê xo wertê ine de biyê. Heni kerdo ke pê xo bıxelesnê ra.
Nıka waxtê tertelê Şexi de, Qawazê Mamud Ağay dewa made bi, piyê Hesen Xoci da; nafa cêniya dê çêna İsê Şêxi biye, Muzıra ra. Qawazi tım qesi kerdê, vatê, “mı niya da, peroco, İsê Şêxi piya ruşno mı ser.” Vato “emşo ma danime pıro, elawi-melawiya qırkenime, Qawazi ra vace, zamaê mıno, çêna mı lewe dera, çê xo barkêro, xo berzo caê. Ez nêşikina endi o taw cırê wair bi.” Tabi Qawazi va, “ma ki postê ruşno Khela Xunısi, hama hona xebere niyama. Osman Nuri Paşa amo Khela Xunısi.” Neyse Khela Xunısi ra ordi amo, alaiyê ama, êna Khurrmanca ser, Khurrmanca bırnena. Badêna ke poste êno, Osman Nuri Paşa vano ke, “mêşte ke zerqê tiji êşt, ma -Arpa Deresi- de topa ro (ebe topa) koşkê Xalıt Bêgi gırê danime. Şıma ki o taw, her kes polê (paçê) de sur tfangê xo serde kêrê, bıhejnê (bısanêro) ke ma şıma nas bıkime; herçi elawi kıfş bo.” Vano, “mı ki ard Aliyê Şamaliya ruşna.” Va, “lao ê piya ruşno mı ser, vıstewrê mıno, mêşte mıra lom mekêro.” Mı cıra va, “vıstewrê mıra vacê, emşo se keno bıkêro, zav-zêçê xo bıcêro dewê kuyo. Mêşte ez ki nêşikina ê raxelesni.” Neyse İsê Şêxi nezdi biyo, zav-zêçê xo kerdo top, amo kewto Çê Ferati. Şeş-hawt piyaê mêriki ki ênê kiştene. Va, şodır zerqê tiji êşt-nêşt topa va gırm u hetê de koşkê Memexalıtiyo jü berd; koşk hona xırabo, da! Va, endi Xormeçıkanê ma, Lolanê ma her kes bi aspar, polê suri kerdi namluyê tıfanganê xo ser ke wa pê kıfş bê. Poarola eskeriya, endi esker zano ke kamê. Polê suri hejnay u verba eskeri şi. Kewti vırniye, endi herçiyê ke kişti kişti, herçiyê ke mendê ki talan kerdi. Malê dine pêro berd. Çêverê Leylege hona haê dewanê made parê.
X.Ç.: Yanê teyna ine talan nêkerdo, Şarê Ma ke fırsend diyo, Şarê Ma ki talan do pıro!
A.M.: İne ki do pıro Raqasa kerda xırabe, Tata kerda xırabe. Ma ki fırsend ke diyo êdine ardo.
O waxt herçi Khek u bokê Leylege, Qerqerute, Alangoze, hetê Golilgi pêro kişti da!. Vatê, Çemê Sêrti de çewres hebê dine qırkerd.
X.Ç.: Nê çı waxt qırkerdê? Qey qır kerdê?
A.M.: Waxtê Tertelê Şêxi de qırkerdê. Ma , tabi, verba hokmati amê. Nê qey verba hokmati amê, zana? Yanê heqa Khurrmanca, heqa xo sero nê, şewqe qebulnêkerdêne. Xalıt Beg zaf sofi bi, dindar bi, şêriatçi bi. Libas (kınc u khol) qebulnêkerdê; vatê cêni kerdê tango, cüamêrda şapıki kerdê pay, çakêt do xora, no libasê Xıristiyanano. Yano şewqi ser ro kokê jümini ardo. Hona hona ki nêvanê? A sere ma şime Anêre (dewê de Vartoy) çêneke wazenime. Çê Heci Zeki dera, mı niya da seydaê dine veciya amê. Tabi ez sereqota (şewqe mı ser ra çino). Xêlê ke mucıl bi, va ke, “lao şıma zanê kıtab vano mordem ke sereqot bo, zaf gunê de gırsa.” Mı ki cıra va ke, “seyda!” Va ke, “çıko?” Mı va, “ez ke maa xora biya şewqe serê mıra çinê bi. Eke şewqe serê mı sera bıbiyêne, mı ke ronêne heqa to biye.” Nafa tai xorti ama bi, ine hetê mı guret u va, “seyda, seyda şımaê ke ver şonê, şıma fesadiye kenê, şıma node maa ma.” Baobao esas ê yobaza fesadine kerda. Waxtê her aşire de yobaz biyo, mılet xo dıma berdo.
X.Ç.: Apo şıma herhal zêde Khurrmancanê Leylege u Qerqerute ra zor diyo!
A.M.: Yao nıka Leylege nêmo jü Avdelanê (Avdelıjê). Êwo (ine ’be) Gulıka Deri mordemê jüminiyê heqê. Nafa ê cêrê ra. Waxtê Tertêlê Şêxi de ke êşt bi ser, Leylege ra ama bi çê Usên Ağay. Jüya Çê Mehoy Usên Ağayê Kheça guret bi. Pêro ama bi çê xalanê xo. Bar kerd bi ama bi; Elê Mehoy vato, “lalao şıkırbo ke ma amayme kewtime na dina roştiye, a dina tariye ra xelesiyayme ra.” Hama Tertelê Şêxi ke bıriya, hokmat ke nişt ro, defêna şi, bi Khurrmanc. Çê Mehoy hona dahasê serre ra ravêr ki wairê mısaibi bi, wairê pir u rayberi bi. Hona ki tede estê. Lacê dê istişanê de henêno ke, dêma a serre ama bi dewa ma; cıra Hêci Celo vanê. Nat u dot ra ke qesi kerd, mı cıra va, made şerti hirê wê, şıma de phoncê. Made vacino ke destê xorê, miya xorê u fekê xorê wair veciyê. Made zêkat, nımac u Hec çino. Xora kam ke nê hiremine biya ro ca, ewliyao, Heq lêwê dê dero. Hêrs bi va ke, “çiyêde niyanên nêbeno.” Mı ki va, eke wazena rêisê Dinayeti rê mektube bıruşne, gerê ma bıke. Ma Musılman nime lao. Hec, nımac u zekat made çino. Hona hona ki ma jümini de qesinêkenime.
X.Ç.: Apo nıka nê waxtê tertelê Şêx Saidi de cêrê ra?
A.M.: Nê, nê. Aera ravêr cêrê ra, tertelê Şêxi de amê dewa ma, vato ke, “ma onciya amayme raa xo ser.” Waxtê veri de qe Suni çinêbiyê. Niya de! Nê şêxê Khurrmanca estê ya! Têde Bamasuranê, cêrê ra. Zoraba, Qula pêro Bamasuranê. Ba-bao, ê be xo vanê, “ma mordemê Çê Seydaliyê Sey Nurime.” İno kewraanê mı ke jümini diyêne, şêx Mutazımi vırane fiştêne pıro, kelê xo bırnêne. Hona hona ki heniyê, vanê ma mordemê jüminime. Ano şêxê Leylege Dılmıjo vano, “ez Bamasurıja.” Yano şêxê ke hetê Qamışliye de estê, hetê Goligi de estê, hetê Xunısi de estê pêro vanê ma Bamasuranime.
X.Ç.: Nıka Dılmıj çıko? Khurrmanc çıko?
A.M.: Se ke made seyidi, piri estê, êdine ki şêxê xo estê. Nê pêro Dımıliyanê. Nê Dımıli ki mara bıriyê ra. Elawiya ra bıriyê ra, şiyê raa dine ser.
X.Ç.: Qey (çıra) raa xo vurna ke?
A.M.: Qey vurna çıko! Ma to anê Avdelıji nêdi? A tayfa dine, piyê Ali Çawuşi ê, to diyo se biyê da! Nina ki raa xo vurna.
Nê Aczimendiyê ke ewro werte de hılpenê, ê ki cêrê ra. Dinê xo vurno, to di qe çımanê dine ra jü hesire êna? Nê, huşko holê, je paçikiyê. İbabetê xo ki huşko holo, şeriyat wazenê.
X.Ç.: To va ke Dımıli cêrê ra?
A.M.: Heya, ê cêrê ra. Anê şêxê Khurrmanca estê-çinê pêro (têde piya) Dımıliyê, pêro elawi biyê, cêrê ra. Şadıji pêro elawi biyê, cêrê ra. Avdelıji pêro elawiyê, Bamasurıc pêroê xo elawi biyo, hama cêrê ra. Gaborıci, Xırananya (Xırancıki) cêrê ra. Pircana de ki zaf cêrê ra biyê Khurrmanc. Yanê zaf aşiri cêra ra. Ana Muzıra Muxendiye ra amê, elawi biyê, hama şeş-hawt pêrê de merka cêrê ra. Yano vanê, koka xo Bamasurıca. Qamışliya Xunısi Bamasuranê, ana hetê şıma de Qauke (dewê de Vartoy) esta, ê ki heni biyê. Alişan Efendiyê dewa ma anê serra cêra ra. Şi Hec amê, herroc camiye de bi, da! Rocê rüyê dêra mıno Leylegıca da pêro. İne vake, “koşê de ceneti ê Heci Alişoyo (Alişaniyo).” Noo ke niya vano jüyê de Leylego, Avdelijo da! Ez hüya mı va, qey? Vake, “qe çê Heqi ra nêvecino coka.” Mı va, na camiya dewa şıma kami vıraşta? Vake, “Heydê Derde u Kazi vıraşta.” Mı va, cao ke Heydi u Kazi vırazê tawa beno çê Heqi?
X.Ç.: Apo, taê vanê şêx, taê ki vanê seyda. Manê nine jüyo, ya ki zobinao?
A.M.: Made jüyo ke xaso cıra vanê seyid, pir. Yanê eslê pêxamberi rao. Seyda ki henio. Dımıliya de êwê ke xasê ina ra vanê seyda. Yano nıka Khurrmanca de heni niyo, jüyo ke bıwano beno xoce. Hama Dımıli, her çi Zazaê ke wertê Khurmanca derê, pêro dine mordemê ewliyaê, cıra şêx u piyaê pili vecinê. Nıka nê pêroê ine danê kaykerdene. Yano pilê xo (pilê Khurrmanca) pêro Dılmıjê. Şêxê xo, seydaê xo pêro Dılmıjê. Xalıs Khurri têde çinê, pêroê xo Zazaê. Nia de! Şêxê Meleka ke vanê ağwa dera vındena, Dılmıjo. Efendım Şex Said Efendi, mêrıki hukım kerdo, hona hona ki hukmê xo esto, Dılmıj biyo, Zaza biyo. Bingol de Çê Şêxê Çane Zazaê.
(...)
(Xızır ap Mıxsi ra razi bo. Ê marê xêlê qesi kerd. Çı hêf ke bantê teyiba ma qediya bi. X. Çelker)
[1] No reportaj serra 1997i de pêseroka zon u kulturi ‘Ware’ amor 11 de veciya.
Kheça, Varto de dewa Lolana.
