XIDIR EREN (XIDIR XOCE)

ALİ EKİCİ                                

18.03.2025

Çewres serra ke zonê ma Zazaki (Kırmancki, Dımılki) sero taê mordemê ma (cêni u cüamêrde ma) çebelinê ke pi u khalıkê ma ra, ma u pirıka ma ra, ma rê mêras mandoğ zonê ma (jüanê ma) vindi mebıro. Vindi mebıro ke, estê pi u khalıkanê ma gornu de zan mederê. Ni mordemanê ma ra tayinay şi heqiya xo, Heq rama xo inu ra kemi mekero. Tainay ki hona omır ramenê, xızmeta qomê xo, xızmeta zon u zagonê pi u khalıkê xo derê. Heq inu rê ki weşiye, omıro derg bıdero. Ma weşiye de emegdaranê qomê xo rê, weşiya inu de zaf qimetê inu nêzanime. Eke inay ke şi heqiya xo, uca ra tepia konime çinêbiyena inu dıme, murejinime, hemu serre roca dekernaene nanime ro. A ri ra mı va ke; wes, heqiya xo şiyoğ umım emegdarê ma qimetınê, hemu xo viri ardisê inu qimetıno, hama iyê ke hona ma miyan de, inan’i ke biarime  xo viri, biarime qomê xo viri. Na cihet ra ni mordemanê ma ra jü ki; Xıdır Ereno.

Xıdır EREN, serra hazar u new se u phoncas u hawt (1957) de, suka Mamekiye (Dêsım), qeza Vacuğe, dewa Zeranıge de ama düna. Namê khalıkê xo Xıdır bi. Namê khalıki nay pıra. Namê dewe, namê dewrê Kırmanciyo. 38 ra tepia namê dewa xo vurriya, Zeranige ra çarniya Yeşilyaziye.

Khalıkê xo Xıdır Efendi, wendoğê dewrê Osmaniyu bi, piyê xo Mektebê Ruştiya qednay bi. Apê xo Malımê waxtê Cumurati bi, hama zonê Tırki qe zerrê çêyi nêkowti bi. A ri ra zê domananê binu çê de Xıdırı ki ebe Zazaki’ya (Kırmancki’ya) bi pil. Hata mektebê sıftêni Tırki nêzanêne. Mektebo sıftên dewa xo Zeranıge de, wertên Xarpêt Keban de qedêna. İ ra dıme, Dêsım de Mektebê Malımiye reyna. 1975 de sıftê dewa Qızılkilisi (Qısle, Nazımiya) Xolig de, dıma Vacuğe de dewa Merxoy de malımiye kerde.

İ serru de siyasetê çhepdariye ca verda, kowt Nefsenetê Kırmanciye, Nefsenetê Zoni dıma. Ebe lacê aphê xo rameti Faruk Ereni’a çayıranê Zeranıge de zonê Kırmancki ser, wendisê Kırmancki ser (a waxt Nefsenetê Zazaki ra jêde Nefsenetê Dêsımi u Kırmanciye zaninê.) aqıl fetelnêne. Xıdıri u Faruqi serra 1976 de Gıramerê Zazaki sero guriyayis cênê de, ni guriyayisê xo tertelê 1980i de kenê vindi, peydo rae ser nêbenê.

1980 ra tepia zê malımanê Dêsımıcanê binu surgın beno Dêsım ra. Xıdır Xoce des u phonc serri malımiya xo Mersin de, Trakya de keno. Dı çênê xo estê, i cau de bile çê xo de ebe domanan u mulxıta xo’a çê de Zazaki (Kırmancki) qesey keno. Hona ki çêberê Xıdır Xoci ra Zazaki ra ber zono de bin zerre nêkowno. 15 serri malımine ra tepia Üniversita Estemboli, Fakülta Edebiyati de parçıkê Sosyoloji wend, dıma ki Sosyolojiyê Maqamanê Bercu (Kurumlar Sosyolojisi) ser lisansê xowo berc kerd. Telebeyina Sosyoloji de zaf cau de paneli, semineri u forumu de ama diyene, panelistiye kerde. Ni serru de aqılê xo hem bi zengun, hemi ki bi kamıl, hemi ki daina bi wendoğ.

Endi waşt ke na wendoğiy u kamıliye serba zon u zagonê xo, serba qomê xo ser bıgureno. Hama derd u khulê zerrê xo, raxeleşiyaena zonê xo ser bi, raa xo, aqılê xo çarna zoni ser. Serri 1997-8 bi. İ serru de, yê mıni ki zerria mı zoni ser gıriyaine rê sıfte kerdi bi. Hama, ma zoni ser zaf jübini nêzanêne. Serranê 2000 ra tepia bi, raa mın u Xıdır Xoci zonê Zazaki ser biye jü.

Zoni ser se bıkerime ke ni zoni qerqele ra raxelesnime? Ebe qeyretê Xoci’ya jü şablon veciya werte. Gereko kamo ke wairê ni zonio, kamci melmeket ra, kamci itıqat ra beno, bıbo; gereko ma umum no qomo ke ni zoni qesey keno, biarime têare. Ma pêrinu bınê jü sıtare ardoğ, jü meqem lazımo. No meqem, ya WEQIF ya ki DERNEG bıro. Jü ki televizyonê ma bıbo.

Uca ra tepia Xıdır Xoci Çewlig (Bingol) ra, Diyarbekır ra, Varto ra, Semsur (Adıyaman) ra, Sêwrege ra u caanê binan ra kamo ke zerrê xo hatê zoni ra vêseno, destê xo, vengê xo resna inu, ardi têare, dı hazar u des u jü (2011) de Komelê Zaza-Deri (Zaza Dil ve Kültür Derneği) Estembol de na ro. Azaanê ronoğu de ez ki amu diyene, hama emeg pers kenê; ma hirıs mordemu komel na ro, hama emegê ma vişt u new mordemu hatê de, emegê Xıdır Xoci teyna hatê gıraniye de bi.

Ey Mektebê dewlete de malımiye kerdêne, hatê bini ra ki İdarekeriya komeli kerdêne. İdarekeriya ey de her serre Gağan, Hawtemal, Rocê Xızıri, Kerbela dekeriye.

Komel (Zaza-Der) bi azaê Platformê Zonê ke Bınê Tersê Vindibiyaene  de (TAD:Tehlike Altındaki Diller). Her serre 21yê Gucige de ya xoser ya ki Platformê TADi de pia Düna de Roca Zonê Dayıke dekerina.

Her serre komel de ya ki online dersa (qursê) Zazaki diyina. Xıdır Xoce na dem malımiye ra teqawuto, Serdariya Komelê Zaza-Deri keno.

Ni waxtu de Üniversita Bingoli de Sempozyumê Mabênwelatu 1 u 2 de ama diyene. Uca de hem zoni ser, hemi ki ekonomiyê Dêsımıcanê Khanu de Cırm, Kelepur, Qol, Salesor sero bi qeseykerdoğ.

Üniversita Muzıri Sempozyumê Mabênwelatu 2 de ebe namê Sanıkê Zazaun’a nustey wandi.

Perlodanê Zazaki de zaf nustê u meqalê xo yelan bi.

Xıdır Xoci Dêsımi sero guriyaisê xo de gıraniye zêdıri dê ilmê Qomi u Zonê Qomi ser. Hêkati, meqaley u kıtabi nusnay.

Guriyayisê Xıdır Xoci’yê Zazaki

Kıtabi:

*Dêsım ra jü Pelge Dewa Zeranige

*Dersê Zazaki A-1

*Dersê Zazaki B-1

*Zazaca Ders Kitabı

*Zazalarda Parçalı Yapı (Tırki)

Taê Meqaley:

*Kıtabê OVACIK’e de: Ovacık’ta Anadil Farkındalığı

 *Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi ile Zazaca de: Zazalarda Kendini Adlandırma

*Kıtabê Dersim’in Yüzyılı de: 20.Yüzyılda Dersim de Zazaca’nın Serüveni

Zobi: Jüançarnoğ

Özgür Fındık/ Dersim 38 Belgeseli (bınnuste)

Dêsım ra jü Pelge - Dewa Zeranige, monografiyê Dewa Zeranigo.

Dewe de çen xani, çen ezbeti estê; kamci ezbete kamci aşire rawa, koti ra ama, çae ama Zeranige, çê de kamci zoni qesey kena, çıqa mılkê xo esto, domani çae Zazaki nêmusê uçb.

Xıdır Xoce teyna Nustoğ u Wendoğê Zazaun u Zazaki niyo. O lewê wenden u nustene ra ber, hemi ki sagırt u hemalê Zazaun u Zazakiyo. Usar be usar amêne Pulur, uca de ki nêfındetêne, domanê ke zon nêzanê, çaira (merga) dewe kerdêne sınıfe, holıke kerdêne sınıfe, binao xam (inşaat) kerdêne sınıfe, zon musnêne domanu.

Key ke Zonê Dayıke de dersa Zazaki weçinaene biye serbest, hem Dêsım de, hem ki Estembol de qeza be qeza, mela bu mela, semt be semt, mekteb be mekteb feteliya, xocanê Zazau de qesey kerd, ma u piyê telebu de qesey kerd, hemu platform de nusna ke domanê ma zonê ma bızanê, bımusê ke zonê ma vindi mebo. Mêrasê pirık u khalıkê ma, mêrasê ma u piyê ma paga xırabiye mebo.

 Qe jü roce, qe jü havalê xo rê “to/sıma çae nêkenê, çae hemüye rê ez vezenu, ez sonu, ez peranê xo xerc kenu” nêva. Qe jü roce “mı kerd” nêva, “ma kerd” va.

Ez Xıdır Xoci phoncas serri ra zêdeo ke nas kenu. Pia zaf mobet u havali u guriyaisê ma bi. Eke persenê, senê mordemo?

Herdê Dewrêşi sero kam ya ki çı ke esto, inu mıdefa kerdene ser, inu qori kerdene ser, inu seveknaene ser, wairê inu veciyaene ser cedel dano, fıkırino, aqıl fetelneno. Hama ey gore ustına werti jüano/zono. Ustına werti ke dêm diye, ban xo bın de rıjino. A ri ra çebelino ke ustına werti merıjiyo. Ez mordemanê nianênan rê ki “Welathesker” (Yursever) vanu. Cok ra, Xıdır Xoce ki jü Welatheskerê Dêsımio, emegdarê Zon u zagonê Dêsımio.

Xıdır Xoce; rınd ke esto, rınd ke to esta. Xızır to qeda u belu ra bısevekno.

No nuste; Universita Muzıri Qısmê ‘Zaza Dili ve Edebiyatı’ de; “Hata nıka iyê ke zonê Zazaki rê xızmeta xo biya, inan ra jü naskerdene derê” ödevê çêyi de ama nustene.

Fotrafi: Ali Ekici ra