Zazas en Zazaki

Het Zazaki is een taal die voornamelijk gesproken wordt tussen de rivieren Euphrat en Tigris in Oost-Anatolie. Het behoort tot de noordwestelijke groep van Iraanse talen der Indo – Europese taal familie. Vandaar dat het Zazaki verwant is aan de talen Koerdisch, Perzisch en Balotschi. Het is moeilijk om een exact getal te noemen hoeveel mensen deze taal spreken, maar de schatting is dat er over de hele wereld zo’n drie tot zes miljoen mensen het Zazaki spreken.

Het Zazaki is waarschijnlijk afkomstig uit Noord-Iran, uit de huidige bergachtige regio Gīlān liggende historische „Deylemān“ aan de Kaspische Zee. Vandaag de dag, de Iraanse talen die er nog steeds gesproken worden (ook genoemd Kaspi dialecten) zoals Sangsarī, Māzenderānī, Tātī (Herzendī), Semnānī, Tāleshī zijn in grammaticaal opzicht meer verwant aan het Zazaki als het Koerdisch. Zowel de nog door weinige Iraanse Mesopotamiers gesproken Gorani als in Balotschistan gesproken Baloci, tonen eveneens een nauwe taalkundige verwantschap met het Zazaki.

De Zazaki is onder Noordwest-Iraanse talen, volgens de regeling na Prof. Dr. Jost Gippert en P. Lecoq (s. De Iraanse talen) als volgt ingedeeld:

• Noord-West-Iraans
  • Hyrkanische groep: Balōči, Sangesari; Gorani, Zazaki
  • Karmanische groep: Koerdisch (Kurmanci, Sorani, Zuid-Koerdisch), Sivendi
  • Medo-Kaspische groep: Gīlakī, Māzenderānī, Semnāni, Sorcheī; Tāleshi, Āsari

Vermoedelijk zijn de Zaza’s tussen de 10de en 11de eeuw geimigreerd naar hun hedendaagse gebied in Ost-Anatolie. Dat de huidige Zaza’s de afstammelingen zijn van Deylemieten wordt ook wel eens beweeerd. Er zijn ook theorieën die beweren dat de voorouders van Zaza’s vanuit het huidige woongebied -het historische Dersim- naar andere plaatsten zouden zijn verspreid.

Er zijn bronnen waaruit blijkt dat het Zazaki een zekere taalhistorische verwantschap heeft met de middel Iranese taal Parthisch. Een onlangs verschenen thesis over de herkomst van Dersimis vermeldt dat zij de oorspronkelijke mensen zijn uit hun huidige vaderland. Dersim zou zichzelf als een Federatie van diverse volkeren hebben gezien die het Zazaki van de Deylemiten overgebracht hebben en aangenomen hadden.

Het Zazaki wordt gesproken in provincies Dersim (Dêsım), Erzincan (Erzıngan), Bingöl (Çewlig), West-Sivas (Sêvaz/Qoçgiriye), Zuid-Eruzurum, Varto (Gımgım), Elazig (Xarpêt), Diyarbakır, Siverek (Sêwregı), Adiyaman (Semsur). Daarnaast door een deels mensen in een paar dorpen van Malatya (Pötürge und Arapkir), Mardin, Mutki, Sariz (Kayseri), Aksaray, Selim (Kars), Göle (Arhadan) en door mensen in diaspora verspreid over de Turkse metropolen zoals Istanbul, Ankara, Izmir en Mersin. Ook in Europa en in andere continenten zoals Amerika en Australie wordt het Zazaki gesproken door duizenden mensen. In Duitsland alleen zijn er naar schatting 150.000-200.000 mensen die het Zazaki als moedertal hebben.

Religieus gezien zijn de Zaza’s onder te verdelen in twee groepen: Alevitisch en Soennitisch. De Alevitische-Zaza’s hebben zich vooral in het Noorden van het Zaza-gebied gevestigd. De Soenistische-Zaza’s (Schafii an Hanafi) daarentegen bevinden zich vooral in het Zuiden van het gebied.

Zowel in het verleden als in het heden zijn de Zaza’s -in het bijzonder die uit Dersim-, wegens hun Alevitische geloofsovertuigingen, in onderdrukking en vervolging geweest door hun (Turks/soennitische) heersers.

Tot op het heden bestond er nog geen nationale onafhankelijkheidsbewegingen in het gebied. Deze zijn grotendeels actief vanuit Europa. Met uitzondering van de laatste jaren, is dat vooral te danken aan de goddienstige spanningen tussen verschillende geloofsovertuigingen, dat een onderlinge benadering tussen Zaza’s erg moeilijk maakte. Gedurende lange jaren waren Dersim en Varto de voornaamste gebieden waar de linkse organisaties vele aanhangers hadden. Zaza’s worden gezien als een van de meest opstandige volk ooit in Antolie. In het noorden van Mezopotamië heeft de Zaza gemeenschap zich diverse keren verantwoordelijk gesteld voor diverse verzet acties en opstanden. De bekendste daarvan zijn die van Seyh Sait (Piran) in 1925 en het verzet van Dersim onder leiding van Seyid Riza (Hozat) in de periode van 1937-1938. Deze laatste was beëindigd met een genocide gevolgd door een brute deportaties van de overlevenden naar West Turkije.

Het is daarom nauwelijks onvoorspelbaar dat vele Zaza’s nu buiten hun geboorteland, in diaspora leven. Behalve de onderdrukking en het evacuatie van de dorpen, draagt ook de economisch troostloze situatie bij aan de emigratie van veel mensen naar West -Turkije of Europa.

Het gebied waar de Zaza gemeenschap verblijft is nogal moeilijk toegankelijke, bergachtige gebieden van Anatolie. Meeste mensen komen rond door veehouderij en landbouw. Mede door de guerrillaoorlog van de Koerdische vrijheidsbewegingen is de laatste jaren de leefomstandigheden zwaarder geworden. Door het noodzakelijke vertrek van deze mensen naar andere steden en door de zware leefomstandigheden is de assimilatieproces –mede door het verlies van de moedertaal- onbewust versneld. Vandaag de dag zijn nog steeds veel dorpen leeg of worden bewoond door slechts en aantaal ouderen. De jongeren brengen meestal alleen de zomer door in hun dorp.

De eerste schriftelijke documenten over het Zazaki zijn verzameld door taalkundig Peter Lerch in het jaar 1850. Bekend zijn nog twee religieuze schriften (mewlid) uit de jaar 1899 van Ehmedê Xasi en van ‘Usman Efendiyo Babıc (gepubliceerd in Damascus, 1933) die met Arabische alfabet was geschreven.

Begin jaren 80 werd er voor het eerst het Zazaki met Latijnse letters geschreven in een aantaal cultuurtijdschriften in Zweden, Frankrijk en Duitsland. Dat wordt vervolgd door talloze boeken en bladen die nog steeds gepubliceerd worden in Turkije, met name in Istanboel. Door de belangstelling van Zaza intellectuelen in schriftelijke vorm van de taal heeft ertoe geleid dat publicatiepercentage explosief gestegen werd. Het is bijna een Renaissance te noemen. De herontdekking zorgde niet alleen voor een herleving van deze taal en cultuur, maar werd de taal ook steeds populairder bij de jongeren. Vooral de aandacht naar Kırmanciki muziek werd alsmaar groter. Dit zijn slechts een beperkt aantal acties die op de dag van vandaag zijn gerealiseerd.

Momenteel bevindt de taal zich in een stuatie waarin schrijven en publiceren nog steeds een moeizame klus is. De hoofdzakelijke oorzaak van deze verwoestende gevolg is de assimilatiepolitiek van de Turkse staat. Nog in het begin van jaren 90 was er in Turkije het openbare gebruik (schrijven, muziek maken) van een „minderheidstaal“ strafbaar.

Het Turkse onderwijssysteem heeft jammer genoeg successen bereikt in dit assimilatieproces. Voornamelijk de alevitische jongeren spreken hun eigen taal niet of en de volwassenen slagen er nauwelijks in om hun taal over te dragen aan hun kinderen. Bij de Soenitische mensen begint de assimilatie ook serieus toe te slaan.

Desondanks is er ook een ontwikkeling te zien aan de jonge generatie. Het vreugd ons om te zien dat de wil om hun eigen moedertaal te leren en hun herkomst te onderzoeken groter wordt.

Hoewel aan het begin van deze eeuw taalkundig een feit was gebleken dat Zazaki geen Koerdisch dialect is maar en volwaardig taal, wordt het vooral in de politiek en in de maatschappij beschouwd als een Koerdische dialect.

Deze politieke classificatie van het Zazaki is vooral een gevolg van het feit dat de etnische minderheden in Turkije zonder rekening te houden met de verschillen, aan een andere volksgroep wordt toegewezen. Het vooroordeel dat de mensen uit het Midden-Oosten (Zaza, Syriërs, Arabieren, Armenen, Turkse Alevieten etc.) automatisch Koerden zijn. Zo worden ook bijvoorbeeld ook alle inwoners van kust aan de Zwarte Zee Lazen benoemd, hoewel ook niet-Lazen ook wonen. De eenzijdige en nationalistische politiek, de onwetendheid en het feit dat Zaza’s als volk vele overeenkomsten vertonen ten opzichte van de Koerden zijn de belangrijkste oorzaken hiervan.

Tot ongeveer tien jaar geleden was in Turkije elk etnisch, cultureel en taalkundig onderzoek over de minderheden strafbaar. Dat werd gezien als het maken van onderscheid. Tot op de dag van vandaag is het nog steeds strafbaar om aan te wijzen naar verschillen, oftewel een z.g.n. separatist opmerking te maken. Dit zou genoeg zijn om uitgevers en organisaties te kunnen straffen door verbod te leggen op het uitgeven van boeken en/of bladen. Daarom zijn er over de Zaza’s en hun taal, praktisch en wetenschappelijk gezien weinig geschreven bronnen te vinden in Turkije. Hierdoor is er rond dit onderwerp nog steeds een grote onwetendheid.

Ondanks het feit dat de oudere generatie zich niet als een Koerd en hun taal niet als een Koerdisch dialect beschouwen, zijn er toch veel jongeren -die veelal beïnvloed zijn door de nationale Koerdische vrijheidsstrijd - die zichzelf als een Koerd of zelfs als een Turk zien. Vóór de tijd van nationaal herstel speelde de religieuze affiliatie een doorslaggevende rol. Bij alevitische deel van het volk is het tot de dag van vandaag nog gebruikelijk om „alevitisme” de hoogste prioriteit geven als het gaat om identiteit.

Voor een traditioneel denkende aleviet is Alevitisme endogeen, daarom trouwen zich bij voorkeur onderling. Dit samenhorigheidsgevoel van alevieten uit verschillende etnische groepen heeft in de loop van tijd bijzonder cultureel indruk gemaakt.

Dat inter – alevitische huwelijken zijn ook een overblijfsel van de religieuze onderdrukking tijdens Ottomaans rijk. Zij onderscheiden de alevieten als „Kizilbas“ (rode hoofden) en deze beschuldigd van ketterij.

Mede door het feit dat Zazaki nog maar in een overstapfase zit, dat het geen eigen taalinstituut geheeft hebt en dat er daarom nog geen spraken kunnen zijn van een gestandaardiseerde taal, kiest iedereen nog zijn eigen dialect om te schrijven. Het positieve hiervan is wel dat dit bevorderlijk is voor individuele taalontwikkeling.

Het Zazaki is onder te verdelen in drie hoofddialecten: Noord - Dialecten (Alevitische dialecten), Palu-Bingöl dialecten (centraal) en de Çermik-Siverek dialecten (Zuid dialect). De Centraal en de Zuid dialecten lijken het meest op elkaar. De Noord dialecten bestaan uit het West-Dersim (Hozat-Ovacik), Oost-Dersim (Tunceli, Pülümür, Erzincan, Sivas, Kelkit, Erzurum) en Bingöl-Varto Dialecten (dit is eigenljk meer een zachte uitsprak dan een echte dialect.) Iemand die zijn moedertaal goed spreekt en ervaring heeft met de verschillende dialecten uit de verschillende Zaza-gebieden, kan met iedereen communiceren.

Doordat enerzijds er geen algemene Zazaki taalgebruik is, anderzijds de overgang naar het Turkse onderwijs én door de invloed van de media is de woordenschat van de laatste generatie sterk verminderd. Ieder gebied heeft ook zijn eigen woordenschat en eigen klankleer, wat vaak de oorzaak is voor onbegrip tussen de verschillende dialecten.

Elk dialect verandert ook fonetisch per regio. De meest conservatieve dialecten zijn de dialecten uit de gebieden Kigi en Diyarbakir.

Vertaling: Kurtuluş Arıkan (Stichting Çê Ma)