Genellikle Zaza ve Gurani veya Gorani dillerin kuzeybatı İran dilleri arasında sınıflandırıyoruz. Dilsel komşuluğa ve bu dilleri konuşanlarin soyut kürt ulusal yapılanmasına duydukları yakınlığa rağmen, bu iki dili kürtçeye bağlayamayız. Öyle ki, özne'nin -ken dışını, Kürtçenin geçirmiş olduğu karekteristik biçimlenmeye uymamıştır.*
Zaza dili
1. Yayılma alanları
Zaza dili, kuzey batıdan Sivas'in Zara ilçesi, kuzey doğudan Erzincan, güney batıdan Adıyaman'ın Gerger ilçesi, güney doğudan Bitlis'in Mutki ilçesi olarak tespit edebildiğimiz coğrafi noktaların çevrelediği dörtken içinde yaşayan toplulukların konuştuğu lehçelerin bütünüdür. Türkiye sınırları içindeki "Kürt" toplumunun yaklaşık 6'da1'rini (istastiklerden yoksunuz) Zazalar *oluşturmaktadırlar. Aynı zamanda Türkiye'nin tüm büyük kentlerinde cemiyet halinde yaşayan iç diyasporadan söz edilebilir. Sovyetler birliği'nin Batum (Gürcistan) şehrinde de zaza toplumu bulunmaktadır. 1960 -70 yıları arasında, Türkiye'den Avrupaya yönelik işçi gücünün önemli bir kesimini de Zazalar teşkil eder. Zaza ismi, Türkiye'nin şehirlerinde yerleşik yaşayan zazalara verilmiştir.
Tunceli'nin (eski Dersim) ilçelerinde kendilerini kırmanc olarak bilirler. Ve kırmanc iki lehçesini konuşurlar. Diyarbakır'ın Dicle (Piran) ilçesinde yaşyanlar ise kendilerini "kırd", konuştukları dili kırdki olarak adlandırırlar. Suni bir Zaza için alevi Zazalar kızılbaş olarak kabuledilir. Alevi Zazalar içinse Zaza ismi suni zaza'ya takılmış ve onu temsil etmektedir. Yakın komşuları kürtlerce Zaza olarak ansalarda dimli (Daylamlig) adi sık sık kullanılır. Tunceli'nin ilçelerinde so-be ya da şo-be (allez-venez) gidiniz-geliniz ismi bu topluluğun üyeleri için kullanılır. Kırmanci lehçesini konuşan kürtlere gelince, Zazalar "Kırdas"olup, Kırdaski dilini konuşurlar.* Sorunun nedenli karışik olduğun anlayabilmek için İran ve Irak kürtlerinin Türkiye kürtlerini Zaza olarak andıklarını da eklemeliyiz.
Zaza dilinde yazılmış iki el yazması bugüne dek yayınlanabilmiştir. Malâ Axmedé Xâsi (kökeni Bingöllü olup Diyarbakırın Hezan ilçesinde doğmuştur.)'nin mevlüdü 11 hece üzerinden 756 mısra 16 bölümdür. 1903'de 400 örnek olarak gün ışığına kavuşmuştur. Siverek muftüsü Osman Efendi'nin 1903'de yazmış olduğu mevlut ise ancak 1933'de Şam'da Celadaet Bedirxan'in düzeltmesi ile gün işığına kavuşabilmiştir. Günümüzde seçkin arastırmacıların ve aydınların meraklı çalışmaları sayesinde bir kaç zazaca derlemeyi Siverek, Kor, Bucak, Koza, Çebaxçur, Kiğı gibi ağızların çözülmesini sunabiliyoruz.
2. Dildeki Temel Özellikler
Zaza dilinin fonolojik sistemi Kürtçe'nin fonolojik sistemine oldukça yakın olup, tumturaklı işlemelere ve zengin sessiz vokallere sahiptir. Zaza dilinin tüm lehçelerinde zamirlerin cinslere göre Dağılımı rahatıkla ayırtedebilinir. Sesli harfle biten (özellikle belirgin-i) kelimeler Dişi olarak kabuledilir. İsimlerin iki halde çekimleri yapılır; (Doğrudan dolayı) erkek-i/-,Dişi,é/-i/-o çoğul her iki cinste de ân,
Örnegin: az so-n-â zarâ-y bân-i (erkek)
*Ez sino zerey ban-i
"je (feu) vais a 1'interieur de la masion"
"eve gidiyorum"
mang-â davij-i *mongey dewic-i
"la vache de la paysane"
"köylünün ineği"
Mâng-ey dawij-ân *mong-ey devic-on
"les vaches des paysan (nes)"
köylünün (yada) köylülerin inekleri
kayn-ak-ân bi-yâr-i*keyn-ek-on]ben-keyn-o ber
"emmene les filles"
"kızları götür"
Ezafa'nın yapısında bir farklılık gözlemlenir, erkek tekil şahısların tamamlayanları-0/-w olarak belirlemektedirler.
oxancar-rind *xincer-a rind
"un bon poignard"
-iyi bir hançer
oyaw har-o haren *yew her-u hérin
"un âne d'argile
-kilden bir merkep
okaya-w kayan *kiye-w keyen
"un vielle maison"
-eski bir ev
Diğer tüm bileşkenlerdeki ezafa genellikle aşağıdaki biçimlerde görünür.
Erkek tekil; -é/-y'/-dé
Dişil tekil ; -â/-yâ/-dâ
Erkek çoğul ;-e/-ye/-de
Dişil çoğul ;-e/-y
Örneğin; bân-e (erkek) Maham-I
"la maison de Muhammed"
-Muhammet'in evi
obra-y sânik-i vâ *Rey-na bra von.
"le jeune frére dit"
-gene kardeş söyler-*(küçük kardeş söyledi)
okan-ak-a ciwân-i*Keyn-ak-a rind-i
"une/la belle fille"
-güzel (bir) kız
omâ-r-dâ mi
"ma mére"
-annem
obrâ-yân-de xemi*bra-yi
"ses frésens"
-kardeşleri
okayn-ak-e civân-i
"les jolies filles"
-alimli kızlar
Örnekler Piran lehçesinden alınmıştır.
Şahıs zamirleri üçüncü tekil ve çoğul Şahıslara da ayrılıklar göstermektedir. direct- oblique-tekil
1 az*ez mi/min
2 ti-*ti tü/to
3 erkek o/ây/ayo*-yi ay/ây/âdi
Dişil â/yâ/yâ*-ya â/âyâ/yâ/âdâ/âdây
Çogul:
1 mâ mâ
2 ´simâ ´simâ
3 e/ye-yin ini/yini
Fiiller çift köke sahiptir, yalın halin belirgin özelliği Geçmiş zamanın köküne -is/yis/-tis sonekleri almasıdır.
Örneğin; *ker-is ] kardiş:kard/k="faire"-yapmak
*sinag ] sinayis:sinasin="pouvoir"-yapabilmek
*vâtisg ] vâlis:va/v-vaj="dire"-söylemek
bi-/b-önek kipleri heman hemen tüm lehçelerde bulunur. Şimdiki zamanın köküne =an-/-n-gibi balamlarizler ve bunlara da şimdiki zamanın yalın haliyle Şahıs kipleri eklenir.Tek farklılık, birinci tekil Şahıslarda ortaya çıkar.
Örneğin: az-barm-an-o (erkek) = je pleure-agliyorum
*ez-bermen-o
barm-an-â (Dişi) = je pleure-agliyorum, buna karsilik *-bermen-a
mâ k-an-i "nous faisons" yapiyoruz, şimdiki zamanin köküne -âyni/Ayni/-ini (Şahis çekim kipleri olmaksizin) eklenerek dili geçmiş zaman şekillenirlenir.
Örneğin; ti á-gayr-Ayni*ti geryr-Ayni
"tu te promenais"
sen geziniyordun,
mâ hâm-Ayni*ma om-eyni
"nous venions"
-biz geliyorduk,
Şima kawt-ini* şima kewt-ibi
"vous tombiez"
-siz düstünüz. (Siz düşecektiniz)
Diğer Geçmiş zaman halleri, normal olarak Geçmiş zaman kökünden başayarak çekimlenir. Şimdiki zaman halinde olduğu gibi burda da cinslere bağlı olarak bir farklılık meydana çıkar.
Örneğin: ây kawt-q "il tombaş" = o düştü (erkek)
kayn-ak-i wa-nist-i "la jeune fille monta á califourchon" -genç kız ata biner gibi çıktı, geçişli fiillerin Geçmiş zaman hallerindeki "ergatif" biçim tüm lehçelerde konuşulmuştur.
Örneğin; mi di-"j'ai vu"=gördüm
mi né va "je n'ai pas dit"=söylemedim
ti az ayst-â *To ez est-a
"ti m'as jetée"
-sen beni attin
pi-y mi az dâ yâ tü*Pi mi ez da ya to.
"mon pére m'a donnée a toi"
-babam senden bana verdi
*babam beni sana verdi
kayn-aki kard*keyn-a kerd
"la fille fit (un travail)
-kiz yapti (iş, çalisma)
oini aslân-ân in-i mordim-i kist-i
*in aslan-o in merdum o kist-i
"ces lions ont tué ces hommes"
-bu aslanlar bu adamlari öldürdü,
Ikinci pasif çekim halleri, şimdiki zamanın kökünden başlayarak şekillenir, Geçmiş zaman için -iya, şimdiki zaman için -en eklenir. Bu hallerde fiil geçişsiz fiiler gibi çekilir.
Örnegin; osâ-war-iyâ-y*sa-ywer-iya-y
"les pommes ont été mangees"
-elmalar yenilmiş
vil-i-ç-en-â*vil-i çin-en-a
-çiçekler toplanmiş olarak
*çiçekleri topluyorum.
Fillerle ilgili söyleyişler hayli fazladır. Bunlar (â,da,dar,râ,vir,wa) gibi ön-fiiler olup fiilerle tamamen ilşkilidirler. Önceden keştirilmeyen anlamları bütünüyle değişikliğe uğratarak fiilerle bağlanırlar.
Örnegin; oâ kardiş
"ouvrir"
-açmak
oda-kardiş-*-de-kerdiş
mettre dans.., rentrer (un animal ou un objet)
-içeri sokmak, (bir cismi veya hayvanı)
owar-kardiş*-
"etaler"
-sergilemek/yaymak*(sermek)
owar-kardiş
"arracher de 1'herbe"
otları yolmak, ya da basit bir fiille ve direk bir zamirle ilşkilenip anlamlanır.
Gurani Dili
1. Yayılma alanları
Gurani dili birkaç yüzbinlik (bugüne dek ne sayım yapılmış ne de istatistik veri olmuştur), Çoğunun İran'ın batısında, Kirmanşah şehrinin kuzeyindeki Kuhe Şahan- Dalalü dağlarının yamaçlarından Irak sınırına dek uzanan bölgede yasayan toplulukar tarafından konuşulur. En önemli yerleşim birimi Gawhâra şehridir. Şirwan nehrinin kollarından Zimkan'nin geçtiği vadide kurulmuştur. Bir diğer grubu oluşturan Gurâniler daha doğuya yerleşmişlerdir, Dinavar'a yakın Kirmanşah şehrinin kuzey doğusunda, 40 km uzaklıktaki Kandula bölgesidir. Dil açısından gurânilere yakın olan Hawrâmaniler (bu lehçeyi konuşanlar 20.000 dolayındadır) Sanandaj/Sine şehrinin batısında kalan orta Zagros'ta yerleşiktirler. Kartallaın gerçek bir yuvası olan Awraman Dağı (2.626m) Şahan dağ silselesinin yedincisidir. Hawrâmaniler iki kola ayrılır. Luhon Hawrâmanileri, zincirinin güney batısında (en önemli köy merkezi Nawsudadır) ve Taaxt Haw- râmanileri dağların kuzeyinde ve batısında yerleşmişlerdir. En önemli köyleri Pâwa, Şaho, Hajij'dir. Diğer yakın diyalektleri konuşan gruplar, konuşanların sayısına göre en önemli olanları, Bâjalânilerdir (veya Boyaran yada Béjwân, Arapçadaki haliyle Bâjwân) Iran'ın Kasr-i Şirin, Zohab, Bin Küdra ve Kratü bölgelerinde yerleşiktirler. Bu grubun önderleri Irak'in kuzeyindeki Hanakan şehrine bağlı köylerde yaşarlar. Küçük bir grup ise Musul'a bağlı, Murat nehrinin doğu seridindeki köylere Dağılmışlardır. Bu grup yine yakın lehçeleri konuşan ve kakai aşiretlerinin oluşturduğu konfederasyona bağı Şabak, Sali veya Sarliyya aşiretleriyle iç-içe yaşarlar. Şabaklar (10 ile 20 bin arasi hesaplanır ) Ali Ras, Yangıca, Hazna, Talâra gibi Musul'un kuzeyindeki Jabal Maklüb'a Doğru uzanan köylerde, Sarliler ise Ayni bölgede büyük Zab suyunun sağli-sollu köylerinde ikâmet ederler. * Aynı derlemede bulunan bir önceki makalenin 2.bölüm 4. paragrafında bu sorun ele alınmiştır. Çv. Bâjalâniler, Sarlilar ve Şabaklar müslümanlığın Şii kökenli, içine kapalı Tarikatların, Geçmişte Ali raş (Kara Ali) olarak adlandırdıkları İman Ali'ye özel bir bağlılık sunan grupları günümüzdeki temsilcileridir. Bu tarikatların doktorinlerindeki ayrılıklar olduk- ça karışık ve sorunsaldır. Yezidiler gibi bu aşiretlerin üyeleri açıkça Kürtlerin giyisilerinden farklı olan araplara özgü giyisiler giyer, Arap-Müslüman Isimleri kullanırlar. Gurânilerin, Bajânilerin, Şabaklarin ve Sarililerin çoğunluğu - en iyi kaliteden -çifçi olup (tasarlama sistemleri gözle görülmeye değer ), isportacılık mesleğindeki yeteneklerinden dolayı diğerlerinden ayrılırlar.
2. Isim
Gurân/ Gorân ismi Hazar denizi eyaletleriyle ilişkilidir. (Gilân'ın toponoisi herşeyden önce Gurâni bölgesiyle ilişkilenmektedir.) Uzmanlar, Gurânilerin ve Zazaların anayurtları ve akrabalarını Hazar denizi kıyılarında bulmaktadır. Zazalar batıya, Ermenistan platosuna Doğru göç ederken Gurâniler güneye, Zagros dağlarının orta kısımlarına yerleşeceklerdir, göçün hemen ardından Kürtçe konuşan topluluklar tarafından istilaya ve asimilasyona uğruyacaklardır. Bitlisi Şerif han Şerefnamesinde (16 yy sonu 17 yy başi) Gurân adını Ardalan (günümüzde Kordestan'in ilçesidir) ve Kirmanşah bölgeleri halklarını belirlemek için kullanır.
3. Dildeki Temel Özellikler
Gurâni dili Ardalanli yönetici soyluların konaklarında, şairlerin kullandığı edebi bir dildi. Öylesine ki Süleymaniye'deki ünlü Baban sarayının şairleriyle başlayıp geçtiğimiz yüzyılın başlarına dek sürmüştür. Yine bu dilde, bölgede etkinliği olan Ehli-hak ta- rikatina ait kutsal talimat ve yönergeler yazılmıştır. Edebi Gurâni dilinin fonetik açıdan temel özellikleri sözcüklerin köklerinde bulunan y-,w-,h-, ses birimleriyle sürmektedir.
Örneğin: Hawrâmâni lehçesinde, yawa - orge - arpa - *cew - *ceh
wâ - uent - rüzgar - *wa - *heva-*ba
wini - seng - kan - *gun - *xwin
héla - oeuf - yumrta- *hak - *hek
hw-temel grubunun dönüşümü; w biçimindedir:
Örneğin: Hawrâmani lehçesinde. ward-manger-yemek-*wer-*xarin
war -soleil - günes-*roc -*ro
X temel ses biriminin dönüşümü x-=h-biçimindedir.
Örneğin : Hawrâmâni lehçesinde; har - âne - essek -* her - *ker
Rd grubu ise -rd=e biçimindedir. Örneğin Kandulai lehçesinde;
zil - coeur - yürek -* zer - *dil
Gurani dili'nin bazı lehçlerinde korunan majhul é, o sesleri Diğer lehçelerde kaybolmuş, yerleri genellikle i ve u seslilerince doldurulmuştur.
Örneğin: Hawrâmâni, Kandulai, Fransızca, Türkçe, Zazaca, Kürtce;
Héla - Hilâ - oeuf -yumurta-hak - hek
gos- gus- oreille -kulak -gos-goh
Fonolojik sistemi Kürtçe'nin, özellikle merkezi Kürtçe'nin fonolojisiyle benzemektedir. Vokalik sistemde, uzun vokaller oldukça zengindir. Ses tonu yani vurgular, haraketlilik (değiskenler) temel rolü oynar, belirleyi bir işlev yüklenir. Dilde zamirlerin yapısı,
cinsler (erkek-Dişil) ve hallerde (Doğrudan eğilimli) normal olarak farkedilebilmektedirler. Lehçelerin Çoğunluğunda belirleyici son ek kullanılmaktadır.
Erkek -aká
Dişil -aké
Ve geniş olarak adıllarla bağlıdırlar.
Erkek tekil-harakâ-1'ane-essek-herik-kerek*
Erkek çoğul-haraké *monkerik-kerami
Dişil tekil ve çoğul-mahara-ké-1/les anesse (s)- eşekler
(obl.)Erkek tekil - har-akây
Erkek çogul - har- akâ
Dişil tekil - mâhara-ké
Dişil çoğul - mâhara-kâ
Doğrudan durumlarda belirsizlik soneki
Erkek tekil; ew çogul: -é dir.
Örneğin: hár-ew *her
hár-é *heri
Dişil tekil- a çoğul-é'dir.
Örneğin: mâhár-a , mahár-é
(obl.) Erkek tekil, éw çogul -â
Örneğin: har-ew, har-â-*her-*heri
Dişil tekil -a ewa çoğul -a
Ezafanın yapısında bir farklılık gözlemekteyiz. Belirtici sıfatların bileşkenleriyle, sı- fata bağlı ezâfa -i /-y olarak görünmektedir.
Örneğin: Kiteb-ew-isiâw -un livre noir- bir siyah kitap. Aynıyet gösteren İsimlerin bileşkenleri zamire bağlı ezafa da- u/-w olarak belirmektediktedir:
Örneğin: kârda-w kur -aka -y =le coeteau du garçaon= oğlanın bıçağı Kinâé- ewa -w sân -i=la fille du roi =kiralin kizi das- u wéw = ma propre main =temiz elim.
Belirleyici İsimlerin sıfatla birleşkeni halinde ayrıca "özgür çekim" biçimi de vardır. Bu halde İsim belgece "a" ile bağlıdır, tek heceli sözcüklerin kökleşmesi ile doğal sıfatsal elemanların üzerine kurulmuştur.
Örneğin: Hawrâmi lehçesinde Kiteb-a- siâw- aká =lelivre noir =siyah kitap *Kitabu siaw
adâ - pir - aké =lá veille mére =yaşli ana *nena piriki
â yan - â- gawr-é= ces veille maisons=bu eski evler = *boni verini.
Şahıs zamirlerinde birinci ve ikinci tekil şahıslar min, to ve çogul ema, sima çekimsiz olup , üçüncü tekil ve çoğul şahısların cinsiyeti ve çekimleri vardır. Şahıs zamirleri 'in son ekleri, -m ,-t,-s, -mâ- tâ-zilyetlik (Iyesi kenDişi olsun olmasın bir malı kulanmakta olan kimse, elde tutan, eldeci) ve dolaylı, dolaysız tamamlayıcılar işlevini doldurmaktadir. Fiiller iki kipe, sahiptirler. Geçmiş zaman kipi a seslisi haricinde Geçmiş zaman halinin köküne baglı olarak gelişir.
Örneğin: gelây gelâ /gel =gezinmek- *geyrayiş
Fârây fârâ /fâr =degistirmek - *virnayis (bedelnayis)
Şimdiki zamanın ekleri genellikle.
ma - / mi - m - dir.
Örneğin: Bajalani lehçesinde: ma- kar-o=o uyuyor.
Kandulâi lehçesinde:ma-kar-o=o uyuyor.
Hawrâmâni lehçesinde:m-us-o=o uyuyor.
Buna karşılık kar-o =o yapiyor.
Bi-/b-örnek kipleri bütün lehçelerde bulunmaktadır. Dili, miş-di'li Diğer Geçmiş zaman belirten hallerde, Şahıs son eklerini tümü fiks olmayan fiiller sistemi ile ilşkilidir. Bir çok lehçede "ergative"hali;
Örneğin: âkinâc -e -m -â di-en â =*Ena keyna mi diyaje voyais cette fille (literemanent-étant vue par moi) Bu kızı görmüşüm.(tarafından görülmüştür.) Garmâ kar- ake-s tâw-na-wa la chaleur a fondu le beurre (litteralement:-la chaleur, le beure par lui a été fondu-) Sıcak yaği eritti, 'yağ, Sıcaktan dolayı eridi.' Pasif olan ikincil bir çekim biçimi, temel hece'nin şimdiki zaman köküne katılımı ile biçimlenir.
- iâ=Geçmiş zaman
- ia=şimdiki zaman için kullanılır. Öyleki, bu fiiller geçişli fiiller gibi çekilir. Neden gösteren fiillerde şimdiki zamanın kökünden başlayarak eklemlenirler. Geçmiş zaman için-(i) nâ, şimdiki zaman için -(i) n ekini alarak çekilirler.
Örneğin: esây/es="avoir mal"=acı vermek.
esna/ esn ="faire mal"= acı vermek (ağrıtmak)
Kaynak: ZazaPress (Web) ve www.zaza.arsiv.com
© 2002 - 2005 (Since 22.February.2002)
Copyrights of all articles belong to their authors & magazines/newspapers. If you want to quote an article, please use it with original "author & magazine" and refer to us
