Dimilice, Hint -Avrupa dil ailesinin Hint-İran dil grubuna dahil Iranî bir dildir. Bu dil, Türkiye''nin orta doğusunda, tahminnen bir milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Türkler ve Kürmanci konuşan kürtler, kendi aralarında bu dile "Zazaca" demektedirler ki, bu da bayağılayıcı ve aşağılayıcı bir anlam taşımaktadır (Mann-Hadank, 1932:1).
Bu dil üzerine yapılan en önemli analizler, Otto Mann''in ölümünden sonra, Karl Hadank''in, onun, bu yüzyılın başlarında yerinde yaptığı inceleme ve araştırmalara dayanarak kaleme aldığı ve yayınladıği kitaba dayanmaktadır (Mann-Hadank, 1932)
Hadank''tan önce Peter Lerch (1857:49-87) içinde 40 sayfa kadarı da Dimilice olan Kürmanci metinler yayınlamıştı. Ancak bu metinlerde Dimilice dilbilgisine eğilinmemişti. Onun çevirilerinin iyi olmadığı da söylenmektedir. Ondan birkaç yıl sonra Friedrich Müller, Lerch''in metinlerini temel alarak Dimili dilinin analizini yapma girişiminde bulundu, ve bazı Dimilice sözcüklerin aynı kökenden gelen yeni Farsça sözcüklerle karşılaştırarak bu alanda daha başarılı oldu. 1862''de W.Strecker ve O.Blau, Türkiye''nin orta doğusunda dağlık bir bölge olan Dersim yakınlarındaki Quzulyan''dan derledikleri 100 tane kadar sözcük yayınladılar. Blau, bu dilin, Lerch''in daha önce iddia ettiği gibi, Kürtçe''ye, çok benzer bir diyalekt olduğu kanısına vardı. Albert Von Le Coq (1903), Siverek bölgesine yakın Çermik dolaylarından derlediği 2 ciltlik metinler yayınladı. Fakat na yazık ki şu anda güncel olan bu çalışma için sözkonusu citler bulunamadı. Ama o da herhangi bir dilbilgisi çalışmasına girmemişti.
Mann''ın yerinde çalışmaları ve onun notları üzerinde Hadank''ın yaptığı dikkatli analizler uzun zaman son derece değerli ve bilimsel çalışmalar olma değerini korudular. Bunun özel önemi, tarihsel, kültürel ve folklorik yönden çalışmalara olan katkısı; İranî ve Iranî olmayan dillerle Dimilice arasında yapılan ayrıntılı karşılaştırmalar; ve Dimilice''nin söz dizimine ilişkin analizleriyle çağımızda yapılan en üstün gramer çalışması olma özelliğinden gelmektedir. Onların çalışması, Dimilice''yi dikkatli bir şekilde diyalektlere ayırmalarıyla da dikkati çeker. Kitapta en önemli yer, Siverek''te konuşulan diyalekte ayrılmış ki, bu bölüm 35 sayfa tutarında metin, bağımsiz tümceler ve çevirilerinden oluşmaktadır. Kitapta bundan başka Kor diyalektine ilişkin çalışmanın yanı sıra Bucak diyalektinden derlenmiş 10 sayfalık bir sözcük listesi, 25 sayfa tutarında Çapakçur (Bingöl) diyalektinden dilbilgisi tahlilleri ve sözcükler, ve 10 sayfa da Kiğı diyalektinden dilbilgisi tahlilleri ve sözcükler vardır.
Günümüzde yapılan modern çalışmalar ve analizler, Mann''la Hadank''a olan güvenin doğru olduğunu ve onların yaptığı çalışmaların son derece dikkate değer ve güvenilir olduğunu göstermektedir. Onların çalışmaları, şu anda varolan Dimilice sözcük yapılarını incelediği gibi, sözcüğün artık ortadan kalkmış eski yapısını da incelemektedir. Sözcük incelemeleri ve açıklamalar yer yer yetersiz kalmakla beraber zamanın diğer araştırmacılarının çalışmalarını gölgede bırakacak kadar dikkate değerdir.
Onların çalışması, modern dilbiliminin geliştirildiği ilk yıllarda yapıldı. O zamandan beri bu araştırmalara devam etme cesaretini kimse gösteremedi. Bizim şimdiye kadar yapılmış olan araştırmalara dayanarak edindiğimiz deneyimlere göre bu konuda daha dikkatli olmak ve yazılan her şeye inanmamak, öncelikle yazılanlara eleştirel bir gözle bakmak gerekiyor. Her halukarda yeni dilbilimciler, yeni dilbilimsel çalişmaların yerinde yapılmasını ve eski dilbilgisi ile yeni dilbilgisinin karşılaştırılıp en doğru olanın yazılmasinı önermektedirler. Dilleri daha iyi anlamak için onlarin geçmişteki halleriyle şimdiki durumlarını birlikte incelemek gerekiyor.
Dimili bölgesi sürekli olarak sıkiıönetim altında olduğundan böyle bir girişim devamlı engellenmiştir. 1920''lerden beri böyle bir araştırma için izin verilmemiştir (MacKenzie, 1960:xvii). Windfuhr (1976) Mann''ın yazılarından önemli bir kısmını esas alarak bir "Minni-Grammar of Zaza" (Zazaca Küçük Dilbilgisi) taslak halinde tamamlayıp hazırladı. Bu kitapta Dimilice''nin kısa bir dilbilimsel ve tarihsel incelemesiyle 16 sayfalik bir dil-yapi özeti yer almaktadır. Bu güncel çalışmada, sözkonusu minik dilbilgisinden yararlandık ama dilbilgisinin kendisi ne yazık ki halen basılmamış olarak duruyor.
Mann, (Mann-Hadank, 1932:19)''da Dimilice''nin bir Kürt diyalekti olmadiğı, Hadank da (1932:4)''de "Dimili" sözcüğünün "Daylamî"den geldiği sonucuna vardı. Bu dil, Daylamitlerin bir yansıması olarak görülüyordu, ki Daylamitler de Hazar Denizinin güney kıyisında bulunan Daylam bölgesinde yaşıyorlardı. Daylamitler daha ortaçağ ilişkilerinde bile Kürtlerden ayrılıyorlardı. Bugün Dimilice konuşanlar kendilerini Kürt sanıyorlar. Ve onların dilinin Kürtçe olmadığını gösteren yeni araştırma sonuçlarına içerleniyorlar. Dimililer kendilerini psikolojik, sosyal, kültürel, ekonomik ve politik açıdan Kürt olarak görüyorlar. "Kürt" sözcüğünün ne kadar kötü tanıtıldığı göz önünde bulundurulursa Dimililerin başkalarınca Kürt sayılmaları daha kolay anlaşılır. Oysa Dimilice, Kürt diyalektlerinden tamamen ayrılmaktadır.
MacKenzie (1961b) Kürtçe''nin bütün değişik diyalektlerini inceledi ve bu diyalektleri İranî diyalektlerle karşılaştırdı. Kürtçe''nin bütün diyalektlerini İranî diyalektlerden ayıran bütün unsurları buldu. Gerçekler ele alınırsa, Kürtçe''deki /-šm/, /-xm/ ve /-v/, /-w/ halini aldılar. Sözcüğün içindeki /.-/ ekini "getirmek" fiilinde ele alirsak, kısaca bundan ayrı /.-/ ve /-šm/ ve de /-xm/''nin incelenmesi gibi. O "Ben Kürt diyalektleri arasında hepsi tarafından paylaşılan özellikler bulamadığım gibi hepsinin dışında kalan bir özellik de bulamadım." diyor (1961b:72). Fakat bu özellikler Dimilice tarafından paylaşılmıyor. Tedesco (1921:199) kitabında Lerch''in araştırmalarına dayanarak Dimilice''yi ortada kalan bir dil olarak sınıflandırdı. Kürtçe''yi (1921:198)''deki bölümde bir kuzey-batı dili olarak olarak belirledi. Bkz Windfuhr''un Yorumlar (Azami and Windfuhr, 1972:13) ve onun basılan haritasına (Azami and Windfuhr, 1972:198-99). /hr-/''nin içindeki /*fr-/''deki gelişmeye bakılırsa ve şimdiki zaman ve de basit zaman bildirme kipi Dimilice''nin öteki Kürt diyalektleriyle bölüştügü sadece iki özellik olarak olarak görülür.
Kaynak: ZazaPress (Web) ve www.zaza.arsivi.com
