Name rê serkerdena sıfet u namey

(Konstruktion des Adjektiv- und Genitivattributs im Zazaki)*

Mesut Asmên Keskin

No meqale de ez wazenane ke serkerdena (ilawê) sıfet u namey sero bınusni. Sebebo ke mı mınasıb di na mesela sero vınderi, mı taê nusteu de di, na bare de ğeleti yenê kerdene, awa ke gramerê Zazaki satneno. Zono ke qeyde u qanunê xo hona ke temamiye ra tesbit nêbiyê, gereke verde ra her xusus sero rında rınd werê niyo, bêrê meydan, xetey kemi bê, raşti bızêdiyê. Usılê zanışiye (ilmi) de her daim sık u guman esto. Mordemi ke gamanê verênu de xeta kerde, na ke nêarde ra raa raşte ser, na xeta az be az cêrena, hata ke isan heni zaneno, xetawa ke verde ra kerde, ğelete niya, raşta. Mesela derge, xebera kılme, bêrime mewzu ser.

Eke namey rê jü sıfet beno ilawe, zê “bıza kokıme; keleceo xırt” xeta nêbena. Xetawa ke zêdewaxt yena kerdene, awa ke eke sıfeti ya ki namey zê zıncıle kerdi ra ser, hurendia inu ğelet nisnenê ro cı. Yanê ğeletiye rêzkerdena sıfet u nameu de bena.

Zazaki de taê kıtabê grameri u taê gurenaişi ni ciheti ser estê. Ravêr qaytê ni gurenaisu bıkerime, vırazine (bunya) ra, qeyde ra paradigma bêro meydan. Badêna ki sêrê taê ğeletiyu bıkerime, uyo ke qalê ni nuştiyo.

Kılmeki ra, Zazaki de sıfet se beno namey ser:

her: namê gıredeki (Alm.: Bezugssubstantiv)

gewr: serkerdeko sıfetane (Alm.: adjektivisches Attribut)

Vıraştena cı:

Halo Raşt, nameo neri:

namê gıredeki ver ra yeno, sıfet ki tepia. Namê gıredeki jü izafe cêno. “her” nerio, nae ra izafe –o cêno:

hero gewr (her-o gewr-ø)

                Ey hero gewr ard.

Halo Raşt u Çewt, nameo maykek:

Eke name maykeko, izafê sıfetiê maykekiye –a cêno. Eke namê gıredeki ebe peybendê maykekiye –e/-ı qedino, -e gıneno, izafe -a sanino pıra; name ke ebe –i qedino, nêgıneno, -a nino pıra; eke name ebe –a qedino, izafe nêcêno. Sıfet ki peybendê maykekiye –e cêno:

hera gewre (her-e; her-a gewr-e)

hengazia khane (hengazi-a khan-e)

manga bore (manga-ø bor-e)

Halo Çewt de ki nêvurino: o a hera gewre ano. Kuriyê hera gewre.

Halo Çewt, nameo neri:

Eke name nerio, hama name halo oblik dero, o waxt namê gıredeki izafe –ê cêno, sıfet ki peybendê halê çewtiê neriye –i cêno:

                herê gewri (her-ê gewr-i)

Mısal: O ê herê gewri ano. Kuriyê herê gewri.

Halo Raşt, nameo sılxet (xeylê, bol):

Namey ke xeylêrê, halo raşt de nameo neri bo, maykeke bo, izafê zafiye (çoğul) –ê cêno; nameo maykek ke ebe –i qedino, -i nêgıneno, eke ebe –a qedino, -a gıneno. Sıfet ki peybend –i cêno:

                herê gewri (her-ê gewr-i)

                hengaziê khani (hengazi-ê khan-i)[1]

                mangê bori (mang-ê bor-i; aàø)

Mısal: Ey hirê herê gewri ardi.

Halo Çewt, nameo sılxet:

Namey ke xeylêrê, halo çewt de peybendê zafiye –an (-on/-un)[2] u izafe -ê cêno; nameo maykek ke ebe –i qedino, -i nêgıneno, eke ebe –a qedino, -a gıneno. Sıfeti ki peybend –an (-a/-on/-un) cêno:

                heranê gewran (her-an-ê gewr-an)[3]

                hengazianê khanan (hengazi-an-ê khan-an)

                manganê boran (mang-an-ê bor-an; aàø)[4]

Mısal: O ê heranê gewran ano. Kuriyê heranê gewran.

Se ke dekerna, eke jü sıfet ya ki name yeno namê gıredeki ser, ğeletiye nêbena. Problem zêdêr, zıncırnaena sıfetu ya ki nameu dero. Nia dime, iyê ke sero guriyê, rêzkerdena sıfetu çıturi kerda areze...

Gurenais u kıtabu ra mısali:

1. Grammatik der Zaza-Sprache[5], Z. Selcan, p. 266t (tepia):

Kılmkerdey:          B: Namê gıredeki [Bezugssubstantiv]

                               A: serkerdek (ilawe) [Attribut]

                               S: name [Substantiv]

a. Rêzê nameano têhet (Koordinierende Verbindung von Substantiven)

(1)     tom-ê tüyun u qerpuzun u qawınu ‘dutarların, karpuzların ve kavunların tadı’

B <          A1   +     A2         +     A3

b. Rêzê nameano têbıne (Subordinierende Verbindung von Substantiven)

(2)     reng-ê guk-a laz-ê wa-a malım-e ‘kadın öğretmenin kızkardeşinin oğlunun danasının rengi’

(3)     cısn-ê ostor-ê laz-ê bıra-ê malımi ‘erkek öğretmenin kardeşinin oğlunun atının cinsi’

B4 < (B3 <     (B2 < (B1 < A1)))

Zêdnaena Serkerdeku (ilaweu) [Erweiterung der Attribute, p. 269]

1. Zêdnaena namê serkerdene (Erweiterung des attributiven Substantivs)

• merden-a tern u cênc u veyvık u vilık-u ‘gençlerin, toyların, gelinlerin ve çiçeklerin ölümü’
  B  <           S1 +     S2 +        S3 +        S4

2. Zêdnaena namê gıredeki (Erweiterung des Bezugssubstantivs)

• tern u cênc u veyvık u vilık-ê heşir-i ‘esir toylar, gençler, gelinler ve çiçekler’

(S1 +   S2    +   S3     +   S4) <  A

3. Zêdnaena namê gıredek u serkerdeki (ilawey) (Erweiterung des Bezugssubstantivs und des Attributs)

(1)     ma-a tu-y-a kor-a kokım-e ‘(senin) kör yaşlı annen’
(B1 < A1)  <  A2  + A3

Paradigma corêna zelala ke Zılfi eserê xo de arda pêser,  heqa grameri de xeylê çi kena eşkera.

2. Zazaki, Ludwig Paul[6], p. 52:

Obliquus (halo Çewt)

(1)     bırayanê mınê binan zuri kerdê ‘diğer kardeşlerim yalan söylemişler’

(2)     nê belaydê gırdi-ra ‘bu büyük beladan’

(3)     bırardê mınê gırdi-rê ‘büyük kardeşim için’

(4)     şınê dewda Xıdır Ağay-a binı ‘Xıdır Ağa’nın diğer köyüne gidiyorlar’

(5)     hetê nê ‘eskerandê padişahdê bini-ya remena ‘diğer padişahın askerlerinin yanına kaçıyor’

Mısali (3) u (4) ki arezebiyaena rêzkerdena serkerdeku (ilaweu) rê kifaitê:

o        dewa Xıdır Ağay; dewa binıà dewa Xıdır Ağaya binı.

o        (xeylê) eskerê padişahi; padişaho bin à eskerandê padişahdê bini ra.

 

Eke padişaho bin nê, ‘eskerê bini’, ê jü padişahi bıbiyêne, vatêne:
eskerandê padişahiê binan ra

3. Zazaca Dilbilgisi, Harun Turgut, p. 193t.:

5. Name u name u sıfet:

Halo Raşt

o        gueşıy kavırio sıya ‘koçun kara kulağı’

o        gueşıy kavıri sıyê[7] ‘kara koçun kulağı’

o        guêşiy kavirê sıyê[8] ‘koçun siyah kulakları’

o        gueşıy kavıruno sıya ‘koçların kara kulağı’

o        lıngey mungawa sıyê[9]  ‘ineğin kara ayağı’

o        lıngi munguni sıyayun ‘kara ineklerin ayakları’

o        lıngey kavıria sıyê[10] ‘koçun kara ayağı’

o        lıngey kavıruna sıyê ‘koçların kara ayağı’

o        lıngey kavıruni sıyayun ‘kara koçların ayağı’

Halê Zafiyo Çewt

o        gueşıy kavıruni sıyayun ‘kara koçların kulağı’

o        gueşuniy kavıruni sıyayun ‘koçun siyah kulaklarını’

o        gueşıy kaviri sıyêyo sıya[11] ‘kara koçun kara kulağı’

o        guêşiy kavıruni sıyayunê sıyê[12] ‘kara koçların kara kulakarı’

o        lıngey munguna sıyê[13] ‘ineklerin kara ayağı’

H. Turgut hona xeylê mısalê heşkewtey[14] dê, feqet ez wazenu kılmek ra ni mısali eşkera kerine:

nenguy engıştey destıy mınê raştia gırd[15] ‘sağ elimin büyük parmağının tırnağı’

4. Dersa Jost Gipperti[16], Çele (Zımıstania Wertêne) 1996:

(mısali çarnay bi ra Almanki, mı ita veranê Tırki day)

Halo raşto maykek + halo çewto neri:

• lıng-a ga-ê pil-i rınd-a ‘koca öküzün ayağı iyidir’
• lıng-a ga-ê mın-ê pil-i rınd-a ‘koca öküzümün ayağı iyidir’
• lıng-ê ga-ê mın-ê pil-i rınd-ê  ‘koca öküzümün ayakları iyidir’
• lıng-ê gaun-ê mın-ê pil-un rınd-ê ‘koca öküzlerimin ayakları iyidir’

Halo raşto maykek/neri + halo çewto neri + sıfet:

• lıng-a lazek-i-a derg-e ‘çocuğun uzun ayağı’
• laz; bıra-o pil à laz-ê bıra-ê mın-ê pil-i ‘ağabeyimin (büyük kardeşimin) oğlu’
•  laz-o pil; bıra: laz-ê bıra-ê mın-o pil ‘kardeşimin büyük oğlu’

Halo raşto maykek +  halo çewto neri + sıfet + sıfet:

• qelem-a lazek-ê sur-i-a derge ‘kırmızı çocuğun uzun kalemi’
• qelem-a lazek-i-a sur-a derg-e ‘çocuğun kırmızı uzun kalemi’
• qelem-a lazek-ê sur-ê derg-i ‘kırmızı uzunboylu çocuğun kalemi’
• qelem-a lazek-ê derg-i-a sure ‘uzunboylu çocuğun kırmızı kalemi’
• way; lazeko pilà wa-ê lazek-ê pili ‘büyük oğlanın bacıları’
• waê pili; lazek à wa-ê lazek-i-ê pili ‘çocuğun büyük ablaları’

5. Ez ki wazenu heqa serkerdekê namey (Genitivattribut) de mısalu bıderi:

Dı namey:

o        şêrê mınê berriye: şêr hem yê mıno, hemı ki yê berriyo (< şêrê mı; şêrê berriye)

o        banka hesabım; meine Kontonummer:
hesab yê pangao, hem ki yê mıno (panga de): hesabê panga, hesabê mı à hesabê mınê panga
hesabê panga mı: bankamın hesabı: hesab yê pangao, panga ki yê mına

o        Rındeka Hesenia Erzıngani[17]: rındeka Heseni, rındeka Erzıngani
rındeke hem yê Hesenia, hem ki yê Erzıngania
‘Hasan’ın Erzincan güzeli; Hasans Schöne aus Erzıncan’

o        Rındeka Hesenê Erzıngani: Rındeka Heseni, Hesenê Erzıngani
rındeke yê Hesenia, Hesen ki yê Erzınganio
‘Erzincanlı Hasan’ın güzeli; Die Schöne des Erzincaners Hasan’

USA / ABD u SSCB / UdSSR Zazaki de se vacino, senê kılmkerde beno?

ABD: Amerika Birleşik Devletleri

1. (xeylê) dewleti  2. Amerika 3. Jübiyae/yewbiyae

dewleti yê Amerikaê, dewleti biyê jü; jübiyaiyê

jü dewlete: Dewleta Amerikawa Jübiyaiye/Yewbiyaiye[18]

xeylê dewleti: Dewletê Amerikaê Jübiyaey / Yewbiyaey

kılmkerdê xo à DAJ / DAY

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

UdSSR: Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken

1. jewine (birlik) 2. Sosyalist 3. Sovyet 4. (xeylê) Cumhuriyeti

1. Jewin-a (xeylê) Cumhuriyet-an.
2. Cumhuriyeti Sovyetêà (xeylê) Cumhuriyet-ê Sovyet-i[19]à Jewin-a Cumhuriyet-an-ê Sovyet-an
3. Cumhuriyeti Sosyalistêà Cumhuriyet-ê Sosyalist-i à Cumhuriyet-ê Sovyet-ê Sosyalist-i
4. à Jewina Cumhuriyetanê Sovyetanê Sosyalistan è JCSS (YCSS)

Xeta u ğeletiyu ra mısali:

1. PSD: Partiya Sosyalista Dêsımi[20]:

Dersim Sosyalist Partisi ; sozialistische Partei Dersims

partiye yê Dêsımia, partiye sosyalista:

Partiya Dêsımi; Partiya Sosyaliste à Partiya Dêsımia SosyalisteàYanê raştê xo gereke: PDS bıbo.

Eke zê cori PSD  nusna, no mane vecino:

Partiya Sosyalista Dêsımi: partiya Sosyaliste; Partiya Dêsımi                  

partiye hem yê (cênıka) Sosyalista, hemı ki yê Dêsımia                                                         

yanê ebe na qeyde beno ‘Dersim’in sosyalist kadının Partisi; Partei der Sozialistin Dersims’

zobin:

Partiya Sosyalistanê Dêsımi (PSD):

Dersimli Sosyalistlerin Partisi; Partei der Sozialisten aus Dersim

2. Hesrete (Roman), Hraçya Koçar[21], p. 31:

“İdara Siyasiyê Cumuriyetê Hermenistani”

İdara hem siyasiya, hem ki yê Cumhuriyetê Hermenıstania.

à İdara Cumuriyet-ê Hermenıstan-i-a Siyasi-ye

3. Vate (Pêseroka Kulturi), No: 9, Payiz 1999:

Pelga 12. de vato:

“Komeleya Cinîyanê Demokratanê Kurdistanî (Tîya de mêrdeyê cinîyan demokrat ê)

                Komeleya Cinîyanê Demokratan ê Kurdistanî (Tîya de cinî bi xo demokrat ê)

Cumla verêne raşta, feqet cumla dıdine mı çım de ğelet rêz kerda, her çıqa ke ê cia nusno. Zê mısalê “Partiya Sosyalista Dêsımi” ita ki zêdêr mentıqê Soranki ya ki Farski ra şiyê. Zazaki de heni rêz nêbeno. Bıpeleşime cumla dıdine:

1. Komele (nameo maykek) 2. Cıni (nameo sılxet) 3. Demokrat (sıfet) 4. Kurdıstan (nameo neri)

a.        Cıniy demokratê: Cıniy-ê Demokrat-i

b.       Cıniy yê Kurdıstaniê: Cıniy-ê Kurdıstan-i

c.        Cıniy demokratê, yê Kurdıstaniê: Cıni-y-ê Kurdıstan-i-ê demokrat-i

d.       Komele yê cıniyana: Komele-ya Cıniy-an.

e.        à Komele-ya Cıniy-an-ê Kurdıstan-i-ê Demokrat-an

Gorê nustena Vatey: Komeleya Cinîyanê Kurdistanî yê Demokratan

4. Malmisanıj, Vate (pêseroka kulturi), No: 12, Payiz 2000: Kirmanckî (Kirdkî) de Suffîksî

Cumla verêne nia ver kena cı: “Mı humara yewina Vateyî de zî suffîksanê (tirkî de “sonek”) kirmanckî (kirdkî, zazakî) ser o nuştbi.”

1. humare (nameo maykek) 2. yewıne (name) 3. Vate (nameo neri)

a.        humare yewına (amarê jüine): humar-a yewıne

b.       humare yê Vateya: humar-a Vate-y

c.        à humar-a Vate-y-a yewıne

Gorê nustena Vatey: Humara Vateyî ya yewine

Se ke ez nustanê xuyê binu de ki na mesela anane ra zoni, iyê ke redaksiyonê pêseroku de gurinê, gereke hesarê nê xusısiyeti vınderê ke xetê henênê muhimi mêrê kerdene.