Pia-Cia Nustene

Mesut Keskin (Asmêno Bêwayir)

Qesê veri

Hata nıka raştnustena (imla) Zazaki sero tek jü gurenais kıtab de veciya, uyo ke layıqê itıbarê ilmio: Rastnustena Zonê Ma - C. M. Jacobson, 1993, Bonn. Taê gurenaisê bini ki estê ke, yê dine qılawızê xo ilmi ra jêde ideolociya. Kıtabanê grameri de ki, yê Ludwig Pauli, Zılfi Selcani, T.L. Todd ya ki iyê nêilmkiy yê H. Turguti, Çekoy de, heqa raştnustene de gurenaisê nêaseno. Mewzuyê ni kıtabu gramero, coka bara raştnustene de her jüyê fıkrê xo ra imla xo nusna.
Peyniya qeşi, yê karê raştnustene hona xeylê raa xo esta ke ma sıftê cı derime.

Letê seri

Derdanê maê raştnustene ra jüyê ki, se ke zanino, pia-cia nusteno. Koti pia bınuşiyo, koti cia?
Sebebê ke hata nıka pia-cia nustene sero vaciay, taê derhequ de mı rê zaf iknaker u ilmki nêasay. Gereke bıngê ni argumananê qeydu xırt cıerjiyo. Fıkrê mı uyo ke pê ilmi isan rınd şikino qerarê xo serba na qeydey era cı do. Perso ke ilm cı nêreseno, isan uncia bese keno pê mentıqi (Logik) arguman biaro ra ver.
Hata nıka jüyê ra serkewte (qeyr) gurenaisê raştnustene çino. Mordem na helme de motacê yardım u mısalu beno, ke nia do, zonanê binu de, iyê ke Zonê Ma ra nejdiyê, qeydê imla i zonu senênê. Zazaki rê ki zonê Irankiyê ğerbi (West-Iranische Sprachen) mınasıbê. Na bare de fıkrê mı uyo ke ma şikinime Farski de nia dime; Soranki, Beluçki, Taciki ki beno. Çıra ke Farski hem serru ra yeno nustene, zonê de resmiyo ki. Hundae serrio ke nuşino, uncia ki qeydey koti ke gerek diyo, vurnê ki1. Ebe vatena bine, hunde waxti ra dıme, qedyu ro penge/pışke (tabu) ro nêna, qeydanê khanu ra dırrıke nêbiyê.

Se ke kıtabê C. M. Jacobsoni de ki ardo ra zoni, Tırki nêşkino raştnustena Zazaki rê derman bo, çıra ke zonê do zaf ciaro, hem ki bunya (strukturê) xo zobinara; peydena yeme ser. Derdo gıran na bare de nuyo ke, mordemanê ma zafine Tırkiya u Tırki de wendo, hetê raştnustene ra ki -bıwajiyo, mewajiyo- tesirê cı de mendê. Hama isan mı çım de na sem (bare) de adetê mordemu ra jêde, çiyo ke Zazaki rê mınasıbo, heto bin ra, usılê vatene ra jübini çıqa cêno, ey qerar kero.
Terımanê tekniku rê peyniye de lista qesebendeki de qayt bıkerê.2

Derheqê ke pia-cia nusnaene de an ra kağıde ser, niyê:

I. Peyhurendi u namey / hurendnamey3 [domani-ra, ey-ra…]
II. Namê waxtqesu be waxtqesu ra [qesey-ken-, nia dan-…]
III. Fêlbendi (preverbi) be waxtqesu ra [ra-kerdene, têra-kerdene…]
IV. Sıfetbiyais u nisange [beno serdın; kunê zerre]
V. Qeseê ke vıleşiyê pê [ver-de, san-de, rew-ra, kopula…]
VI. Verhurendi "era, ero"
VII. Verbend4 u verhurendi [bê, bê-]
VIII. Boçık A: "eke / ebe / era / ero" de apostrof bıgurenime ya nê? [kuno (')ra cı, tı (')ke yena]
IX. Boçık B: Fekê Vacuğe de -i (ki)

I.Peyhurendi u namey / hurendnamey [domani-ra, mı-ra, ae-ra]

Iyê ke na mewzu de mı de no werê, diyaisanê mı zanenê. Nine ki wazon ke tenêna çip keri, argumanu biari sıma çımi ver.
Pêserokê Ware u Tija Sodıri na derheq de qeydê cia nusnaena peyhurendi u namu/hurendnamu hata nıka ke çıturi musê cı, heni cênê de (anê ra hurendi). Hona ke Rastnustena Zonê Ma nêveciay bi, Ware de heni nusnêne. Hama taê pêseroku de hurdêna formu ra nusnêne. Çiyo ke zanon, Rastnustena Zonê Ma de no qeyde sero sare dacno.
Taine ya raa Kırdaski ra, ya ki raa Tırki ra nusno. Nine ra ravêr mordem gereke ebe raa ilm u mentıqi caê Zazaki wertê zonu de çip kero, gorê nae ki qeyde biaro meydan. Uyo ke yê qeydu ki %100iya xo nêbena. Taê zonu de dı imkani danê ra cı; yê Holandki, Norvecki ya ki qeydanê raşnustena Almankiyê newu de taê vurnaisu de dı imkani vatê. Mordem şikino nia ya ki heni bınusno5. Yanê, ilam jü be jü ke qeydanê imla biarime hurendi, no zon daêna rew nêxeleşino, vindi ki nêbeno.

Nia dime, Rastnustena Zonê Ma de nae rê pelga 48. de se vato:
„Peyhurendi, nê kelimê serbestiyê, nê ki sufikşiyê. Coka ison nêzoneno peyhurendu eve namu u zamiru ra, pia ya ki cia bınusno. (…) Ciavê ma werte dero. Peyhurendi eve zamiru ra pia yenê nustene, hama eve zovina kelimu ra cia yenê nustene."

Nae rê ki ez wazon fıkrê xo pêskes keri:

1. Zazaki de bara verhurendi u peyhurendiu de çewtbiyaisê qefley ("öbek bükümü") esto. Almanki de „Gruppenflexion" vacino:
ey mın u to ra pers kerd; ey Hesen u Xece ra pers kerd ya ki, ey mı be to ra pers kerd.
Peyhurendi her name ra dıme nê, jü rae vacina, hama yê hurdemêna namana.

2. Jüyê de cia (name), jüyê de pia (hurendname) nusnaene tam maqul niyo, çıra ke hurendname, se ke terım ebe xo vano, hurendia namey cêno: laci ra vat à ey ra vat.

Qıstasê ke qerar danê ra cı, ni dı nuqtê verênê6. Çıke çiyo muim, xuya peyhurendiana. Peyhurendi, jü peybendê hali (Casus-Suffix) niya.

3. Bara 'çewtbiyaisê zoni' (Flektion; büküm) de hirê babetê zonu estê (qesê wertê nenıgu mı nay pêra):
a) zonê 'têdımki'y (agglutinierend; eklemli); zê Tırki, Finki, Macarki
b) zonê 'namnenık'i ya ki 'çewtber'i (flektierend; bükümlü); zê zonanê Hind-Ewropa, Erebki, Ibranki…
c) zonê hecaini (isoliert; heceli); zê Çinki

Hurendia Zazaki babeta b) dera, çıra ke namey benê çewt ["yê verg-i/verg-u"]. Zonanê Ewropa de zanaena mı ra peyhurendi tım cia nuşinê. Tırki de coka çewtbiyais çino, halê namu ebe peybendu [-i, -de, -den, -e] nisan benê, namey ebe xo nêvurinê. Zonanê Hind-Ewropa de (Almanki, Irlandki, Zazaki, Hindki, Ispanyolki, Hermenki, Yunanki uib.) hurendnamey sufiksi niyê, daêna qesê xoserê/serbestê.

4. Peyhurendiê Zazaki mı rê na het ra ki zê qesanê xoseru asenê: ni hem waxtqesu (fiilu) de, dılqê fêlbendi de (Präverb) estê [ra-kerdene, ro-kerdene, de-kerdene], hem ki edat de fonksiyonê xuyê verhurendi esto [era, ero, ede].

Sebebu ra jüyê ki nuyo ke, ver-/peyhurendi u namey, zonanê binu de ki cia nuşinê [„mı ra"]:
from me (Ingl.), von mir (Alm.), van mij/me (Holl.), jı mın (Krd.), ez men Nm zA (Frs.), de mi (Isp.) uib.
Ni qesu de cia nusnaene, vatena qesey rê ki mınasıbo.

Usılê vatene ke vat, Erebki de veranê „mı ra", „minnâ"o, yanê pia nuşino, uyo ke min + ennâ ra amo pêser. Farski de, fekê qomi de, ez men Nm zA be to wt eb („mı ra", „to rê") gegane beno ezem MzA, bet Tb . Yanê hurendname beno zê peybendi, uyo ke Almanki de nae ra enklitische Endung ('qediyaiso pabeste') vacino; Farski, Goranki, Soranki u Feylki (Kurdkiyê cêri) de ki esto.

Ma, Zazaki de ki durımo henên esto ke, hurendname u peyhurendi riyê herfegınaene ra amê pêser, zê jü qesey/cısmi vacinê? Esto; nae rê fekê Xozat-Vacuğe be Soyrege-Çermugi ya ki yê Palo-Çewlıgi de qayt bıkerime:

a bı mına amê [a be mın ra amê]: mın-ra: ràø, nàn.
Yanê r gıneno, n'o ke biyo vindi ya ki quletiyo ro, ita vecino meydan, beno mına.7

a bı meymanana/meymanona amê (a ebe meymanun ra amê): meymanan-ra: ràø, anàan.

Zobin:
ez bı tuya; tı bı kamia ama; o bı maina [maine ra] ame; a bı kêneka (kênekı ra) amê; mı inan na vat8 … uçh.

No hal de -an/-a yenê pêser, eke zê jü qesey vacinê, gereke pia bınuşiyê. Bızaniyo ke ni dı qeseê, vıleşiyê pê. Hama 'mı ra' de çekuye nina pêser, zê dı qesu ki vacino, nae ra jüyêna argumano ke cia binuşiyo.

Peyniya qesey: peyhurendi, name u hurendnamey ra cia bınuşiyo:
Mı da to ro9. İne sıma ra vat. To rê jüna çay biari? Ey ra çiyê lom meke! Mêse da mı de.

Xo-Vengê (vokalê) peyhurendi ke quletiyo ro ya ki gıno (d', r'):

Fekê Palo-Çewlıgi de peyhurendiy ya ki zerfi zê verêni de nêvacinê, tenê vuriyê ya ki xo-veng (Vokal, ünlü) quletiyo ro. Gegane metateze (göçüşme) ki biya:
rê/ri à ır/rı à r': Ez şıma r' çay ona. Mêmonon ır xızmet bıkıri.
dı à ıd / d' : Kênek kıye d' niya. Mı lacek ıd qısê kerd.
zi à zı à z': Ma z' cı r' va, gueş nyeda. Ombazon ız va, yı rınd kerdo.

Kıtabê O. Manni ya ki Peter J. A. Lerchi de ni peyhurendi ebe formo rê/ri; dı ya ki peybendê maykekiye -e/-ı nusnaiyê. Yanê hona xeylê waxt niyo ke taê vengi biyê vindi, neslanê peyênu de heni biyo.
Ez vaci ebe formo nıkaên (mır, şımad, merdımıd) ke bınuşiyê, serba fekanê binu rehet areze nêbeno. Nae ra çıqa ke destebera yena, zelal bınuşiyo. İsan şikino naca de alternatifê rono:

1.Eke ebe formo khan bınuşiyo, pêro wendoğu rê daêna rehet beno (redaksiyon gereke dest cıdo):
Ez kıye dı ruenıştiya.
Ma rı / ma ri zi xeberı amê.
Şıma zi welatoni ğeribon dı moneni.

2. ebe formo vindibiyae ke ilam bıbo (vacime reportaj, kılame) apostrof cısaniyo, pia nustene ki bena:
Ez kıye d' ruenıştiya.
Ma rı z' xeber amê.
Şıma z' welaton' ğeribon ıd monên.

II. Namê waxtqesey be waxtqesey ra [qesey ken-, nia da-…]

Bara pia ya ki cia nustena namanê waxtqesu be waxtqesu de fıkrê zafine tenêna kıfso. Na derheq de hem waxtqesey rê [‚qesey kenê'], hem ki fêlname (Verbalsubstantiv) u fêlsıfet (ortaç, Partizip)i rê gurenino [qeseykerdena cı], zobin ki waxtqeseo yardımker rê (Hilfsverb) [dana/yeno qeseykerdene]. İta ki mordem şikino qeydey areze kero.

„a ke nia do, qesey kero" ya ki „a ke niado, qeseykero" ?
Senê qıstasi serba qeyderonaene estê? Mordem gereke na bare de Tırki ya ki Almanki ya ki zono ke ro u mentıqê Zazaki ra dürio, xo düri fiyo. Çıra ke -eke mısalê vacime-, qesey kerdene be nia daene, Tırki de jü mesdero, Almanki de ki: konuşmak, bakmak; sprechen, gucken/schauen. Eke ma bınê hirey/heşi de ebe ni zonu ğeyal kenime, beno ke ni waxtqesu Zazaki de ki zê jü waxtqesey areze (fam) bıkerime, nae ver ki pia nusneme, ğeletinime. Uyo ke Zazaki de qesey nameo çewt/obliko, kerdene esıl sero waxtqese ebe xuya.
Farski de ke nia dime, 'qesey kerdene' ra herf zeden, 'nia daene' ra ki négâh kerden vacino.10 Ni ki cia nuşinê [herf u négâh qesê xoserê].
Nuqtanê cêrênu de ez persê cia ya ki pia nustene sero, kenu ke sebebanê fıkrê xo eşkera keri.

1. Nustena mesderi: cia

Qesebend de ya ki jü nustê de zoni sero, eke cia bınuşiyo, wendoğu rê nisanê cia nustene beno. Mesder ke unciya, gereke wendoğ/e era ser kuyo ke untena waxtqesey de ki cia nuşino. Qesey kerdene, fam kerdene, nia daene, hal kerdene, hez kerdene, lom kerdene
Eke lewê mesderi de, kılameu () de, untisê xo nisan dino, beno ke mesder pia ki bınuşiyo.

2. Pasif ya ki kauzatif de nustena waxtqesê yardımkeri: pia

Formo pasif (edilgen) ya ki kauzatif (ettirgen) ke gurena, mı çım de pia bınuşiyo, çıke o waxt mesder zê jü cısmi kuno tê:
Pasif: Ispanya de Baski u Katalanki ki yeno qeseykerdene. Saraiya Moğolıstani de Farski ki amo qeseykerdene.
Kaustaif: A be laceki germi dana têvdaene. O piyê xo dano xeberidaene. Mı o da sondwerdene.

3. Nustena untisê waxtqesey: cia

a) Waxtê nıkay u waxtê veri:
A hawt zonu qesey kena. Ma dorme ra nia (nê)da. Ey germi têv dê. İne to ra xeberi da. Mı çıçegi ağwe day. Sıma ey gos danê. Sıma ke hona qesey nêkerdi bi, ine na mesela hale kerdi bi. Lınga mı ta diye. Sıma ca mı nêda. Ma arebe de ca benime?

b) Emır/babeta waştene (subjontif):
Sıma qesey (bı)kerê, i qesey mekerê! A ke nia dero, o ki qayt kero, cı ra xeberi medo. Kaşkia to jüri/zuri mekerdêne. Gosê cı ta de11! Tı germi têv de, o têv medo!

Halê emri de ki kelıma waxtqesey qesê de xosera/serbesta, şikina teyna ki vındero; zê fêlbendu (ra-, we-, de-, pıra-…) niya. Yanê hurendia verbendê/prefiksê emri bı- nêcêna. Mordem vacime şikino hem "qesey bıke(r-)" vaco, hem ki -eke tenêna kerd kılm- "qesey ke(r-)" vaco.

4. Nustena fêlnamey: pia

Waxtqese gurenaisê namey rê ki beno. Almanki de nae ra vanê Verbalsubstantiv, ez cı ra vanane 'fêlname'. No hal de waxtqese beno name; iyê ke dı kelımu ra yenê pêra ki, benê zê jü kelıma. Usılê vatene rê ki mınasıbo ke pia bınuşiyo:
Qeseykerdena cı wese biye. Ebe xeberidaene arê ma beno xırabın. Gevıjidaena herê ma mı rê wes amêne. Tadaena lınga mı.

5. fêlsıfet: pia / cia

Fêlsıfet (ortaç, Partizip) zê sıfetio ke waxtqesey ra pêda biyo. Pianusnaena cı meqbulo. Taê waxteqesey ki estê, dergê; eke fêlsıfet de pia bınuşiyê, wendena cı bena çetıne. Ae ra mı çım de, nustoğ waxtqesanê dergu de cia bınusno.
Perarey, mordemê ma vindibiyae bi. Lınga mı tadaiya. Germia doy têvdaiye niya. Na mesela halekerdiya. Çê vêsae! Arebe hona tamirkerde niyo.

III.Fêlbendi (preverbi) be waxtqesey [ra-kerdene, têra-kerdene…]

Se ke cor de ki vat, Zazaki de verhurendi ero, era fêlbendu (Präverbien, fiil takıları) de ki vecinê: rakerdene, rokerdene, dekerdene. Nine ra serkewte taê bini ki estê, zê pırakerdene, pırodaene, weamaene, têraçarnaene, pêrocınıtene, têkewtene, tafiştene uib.

Zazaki bara ni fêlbendu de dewletiyo. Farski u Kırdaski de taê biyê vindi. Zonanê Cêrmenkiyu de ki esto, zê Inglêzki, Almanki, Hollandki uib. de. Wezifa fêlbendu esta ke, het ya ki hali musnenê12.
Hetê untisê waxtqesey ra Zazaki, Almanki ra nejdiyo:
o niseno ro : Er setzt sich hin. [roniştene : hinsetzen]

1. Nustena mesderi: pia

Fêlbendi kelımê serbesti niyê, teyna manê xo çino. Ae ra mesder de pia bınuşiyo:
rakewtene, cıdaene, (çêber) cadaene, têrabiyaene, degınaene, weardene, roverdaene, tırocınıtene uib.

Qesebend de, lewê mesderi de gereke kılame/parentez de untisê cı ki bınuşiyo: pırodaene (dan- pıro)

2. Pasif ya ki kauzatif de nustena waxtqesê yardımkeri: pia

Zê nuqtê III. de, eke pasif ya kauzatif gurena, mesder beno jü cısm. Coka pia nustena cı mınasıba.

Pasif: Cıle yena rafiştene. Ardi ke bıamêne rovitene, ardanê lazuti ra amêne pêsanıtene.
Kauzatif: Mı pençere da (r)akerdene, peydena da cadaene. Ni genımi ewro rarıdene mede!

3. Nustena untisê waxtqesey: cia

a) Usılê vatene rê, untisê cı de cia nustene mınasıbêro (daa mınasıvo):
Hewri amey ra, şiliye guret de. Waxto ke şiliye gınê ra (vındete), ma xo pisenime têra, some. To pıro nêda. Ma pê cênime / pê guret.
à Hem usılê vatene rê, hem ki fonksiyonê fêlbendu rê mınasıbo ke karê cumla ra cia bınuşiyo.

Istısna: Fekê Çermug-Soyrege :
A şandı nêrakewtı. Ez nıka to ra abırryena. Ma çi-miyê xo ronanê / nêronao. Çıwali uja meronı!

à Se ke aseno, ita fêlbend be karê cumla ra vıleşiyê pê, biyê jü cısm. Çıra ke formo nêbiyais (olumsuzluk, Negation) de ki karê cumla be fêlbendi ra cêra nêbenê. Fekê Çermug-Soyrege (ÇS) de ae ra fêlbendi ebe jü heca13 pia bınuşiyê.

Fêlbendê ke ebe dı hecaanê, zê pıro, pıra, pede, tıra, pêro, têra uib., fekê ÇS de ki cia nuşinê:
Şıma danê pıro, şınê sukı. Mı vızêr inan dı da pêro. Ay derzinı dê pedı.

b) Emır/subjontif:
Tenê hebe cıdê! Ardu rovice! I ke rakuyê, şiliye ke ragıno, o waxt xo têrapise, some. Xo weda(re)!
à Ita fêlbend hurendia verbendi/prefiksi bı- cêno. Usılê vatene ra ki, na hal de pia bınuşiyo.
Istısna: Pê cê / pê gi! Pê mı mecê!

Fekê Vartoy de ke nia ki vacino: Hebe bıdê cı! Arda bıvice ro! ªiliye ke bıgıno ra, xo bıpişe têra…,
à o waxt cia nusnaene luzm beno.

c) Emrê/babeta (subjontifê) nêkerdişi:
Hebe cı mede! Ardu ro mevice! ªiliye ke ra megıno, tı xo têra mepise. Sıma xo we medarê!
à No hal de verbendê/prefiksê nêkerdişi me- vecino, fêlbendi ra tepia kuno karê cumla ver: cia.

4. Nustena fêlnamey: pia

Zê nuqtê III. de, fêlname beno jü cısm. Coka gereke ebe fêlbendu ra pia bınuşiyo:
Rovitena ardanê lazuti. Deguretena şiliye. Ni hardi ebe derutene paki nêbenê. Pêrodais mebo, werêamais bo!

5. Fêlbendi pıra, pıro, pêra, cêra sıfet de

Taê fêlbendi zê pıra (pa), pıro (po), pêra (pia), cêra (cia) benê ke sıfet de ki bıgureniyê:
Kilidi helqa de pêra biy, nıka cêraê. Şüariyê astori pıro niyo. Kıncanê mı de jirçê theyri pırao (paro).
à fonksiyonê xo ke zê sıfetio, o waxt zê sıfeti bınuşiyo: Kopula (koşaç) de pia, waxtê veri de cia.

6. Fêlsıfet (sıfetê waxtqesey; Partizip; ortaç)

Waxtqese ke waxto ravêrde de ebe peybend -e (maykek: -iye) gurena, beno sıfet. Nae ra mı vat fêlsıfet, uyo ke ortaç ya ki Partizip zanino.
Çêber rakerde niyo. Ardi rovitiyê. Ma sata bine ronişte bime. Çıçegi têrabiyaiyê.
à fonksiyonê fêlsıfeti zê jü sıfetio, ae ra gereke ebe fêlbendi ra pia bınuşiyo.

Boçık:
Fêlbendê ke ebe jü hecaê (ra, ro, de, we):

· Fekê cori (Dêsımi): Ey çêber ra nêkerd, ae kerd ra/ya. Ma da arê. à cia
· Fekê Palo-Çewlıgi: Yı ber a nyekerd, yay/yê kerd a. Ma da ari. à cia
· Fekê Çermug-Soyrege: Ey kêber nêakerd, ay akerd. Ma arêda. à pia.

Fêlbendê ke dı hecau ra yenê pêra (têra, têro, pêra, pêro, pıra, pıro, tıra, tede…):

· Fekê cori (Dêsımi): Sıma da pêro, na pıra (pa) à cia
· Fekê Palo-Çewlıgi: Şıma da pyeru, na pıra. à cia
· Fekê Çermug-Soyrege: Şıma da pêro, na pıra. à cia.

IV. Sıfetbiyais u nisange [beno serdın, kunê zerre]

Zazaki de karê cumla ra tepia sıfet ya ki nisange/hurendi ke yena, zafêr verhurendi nêcênê: Meymani kunê zerre.
Guretena verhurendi „era, ero" ya ki „be", hem feki dest de, hem ki hali dest dero. Bara pia-cia nusnaene de, pers, halê emri ya ki modusa waştene dero:

Sıfet:
Çay serdın bo. Ni kınci jüa bê. Çêna qıce ke pile bo, ez bıguri. Waxt tengo, (era) derg mekero.

Nisange:
Meymani zerre kuyê (bıkuyê zerre)!
Ez ninu bıraê to di ya ki to di (bıdi bıraê to ya ki bıdi to)?
Nae bere, cıde, ya ki mı de (bıde mı).
Nae berze uca / uca meerze! O resmu (era) sıma musno (bımusno sıma).

Na hal de namey ya ki sıfeti hem qesê xoserê (şikinê teyna vınderê), hem ki her tım hurendia verbendê emri be modusa waştene bı- nêcênê. Ae ra mı çım de gereke cia bınuşiyê.

Ma, cıdaene se bena?
Halê cıdaene; cıde; cıke; cımusne uib. de "cı" hem hetê usılê vatene ra mınasıbo, hem ki ebe karê cumla zê jü fêlbendi vıleşiyo pê ke, mordem nine endi pia bınusno.

Nustena fêlnamey: pia / tire (-)

Fêlname de mordem şikino pia, ya ki ebe jü tire "-" ki bınusno:

Têlewe-amaena ma bena. Serdın-biyaena çay. Jüabiyaena kıncu / jüa-biyaena kıncu.

V. Qeseê ke vıleşiyê pê (amê pêser) [ver-de, şan-de, rew-ra, kopula…]

Jü qese tım jü kelıma ra ibarete nêbena; bena ke dı ya ki hirê kelımu ra ki bêro pêra, ya ki peybendi pasanaiyê. Nine ra qeseê ebe maneo newe yeno meydan. Taê qesey ki estê ke kelıma ebe ver- ya ki peyhurendi ra esıl sero ciarê, hama ebe zamani ra hunde jêde vaciyê ke, biyê zê jü qesey. Almanki de nae ra Univerbierung („pê-rewiyais") vacino. Ni zafêr sıfet, name ya ki zerf benê.
Bara hemfıkırbiyaena na mewzuy de xebera ma tenêna çetın bena jü, çıra ke qıstasê ilmi ra jêde vatena mıleti be diyalektu ra qerar danê ra cı.
Qeseê ke vıleşiyê pê, esıl sere dı ya ki hirê qesu ra yenê pêser. Gorê adetê raştnustene, ni qesey gereke cia bınuşiyê. Hama ni kelımey ke zaf yenê vatene, mordemi rê endi zê jü qesey yenê. Sebebo pil ki gınaena jü herfa. Leteo zafêr ni peyhurendiê ke endi vatene de zeleqiyê namey ya ki zerfi ra, biyê zê jü çekuye.
Nae ra qıstas no beno: kamci qeseo ke ma rê zê jü qesey yeno, pia nusnaena cı tenêna maqul bena. Kritero muim ki wendisê kelıma gereke ero usılê vatene bişikiyo.
Bara na qıstasu de bêhetbiyaene (obcektivite) çetıne bena. Çıra ke kes be kes, fek be fek, het be het vurino. Coka, isani ke tenê ebe tolerans qayt kerd, têsarekerdene bena rehete.
Qeseê ke amê pêser, zafê. Ae ra, ma ita iyê ke jêde vacinê, ine nusneme.

Veng „r" ke gına ro:
Ni kelımu de aseno ke, zerf ya name be peyhurendi ra / ro ra yeno pêra. İta veng r ya gıno, ya ki ebe r'yê qesey/zerfio peyên ra vıleşiyê pê.

sero / sera, vero / vera [ß ser + ro/ra, ver + ro/ra]
vira [ß viri + ra]
tepia (tepeya) [ß te- + pey + ra]
şodıra [ß şodır + ra]
avaro (avore, onvoro) [ß a- + var + ro]
varo (vore) [ß var + ro]
çıra (ça) [ß çı + ra]
nata, bota [ß na- / bo- + het + ra]
cêro/cêra [ß cor/cêr + ro]

Mı çım de qesey zê ni corênu, gereke pia bınuşiyê. Nustena serro, serra, verro, verra ya ki ser ro/ser ra, ver ro, ver ra hona usılê vatene rê mınasıba, eke o fek de ebe rr vacino. Hama nustena ser o, ver o, ver a… mınasıbe niya, çıra ke nêşikino ra usılê vatene. İyê ke wazenê tenêna ebe hesar bınusnê, şikinê xo viri ra, şodır ra ki bınusnê.
Hama kelımey zê na/o het ra, çınay ra gereke cia bınuşiyê, çıke hem vengi gınaey niyê, hem ki usılê vatene rê mınasıbo.

Qesey ebe -de, -ra, -be uib.

Ni qesey ebe peyhurendiu -de, -ra, -be, ya ki ebe qesanê binu ra qedinê:

cıra kerdene [cı + ra]
verde ra [ver + de]

Mısal: Mı ke verde ra na bızanıtêne, sıma nia mı ver de nêhuiyêne.
Yanê na verde ra, ke pia nuşino, yeno manê verênde ra ki; qeseo waxtkiyo. Ver de, yanê eke cia nuşiya, manê xo zê verêniya cı de, cı düşt de beno; qeseo hurendkiyo. Mısal de usılê vatene rê ki musneno ke, ferq senêno.

Verba (verbe, verbı, verva) [ver + be/ba]
avarde [a + var + de]
sıpêdera
şande (sonde)
şewra [ ßşewe + ra]
naca (nica, naza) [na/ni + ca]
uca (ica, uja, uza) [o + ca]
kamca (komca, koti) [kam + ca]
naver, bover [na/bo- + ver]
nat, dot [ß na/do- + het]
naym (nayem) [ß na + yem/hêm]
xoser [xo + ser]
çıke (çımke) [ çı + ke]
rewra [rew + ra]
xora (‚zaten') [xo + ra]

Mısal: Ez xora çê xo ra veciyêne teber.
Xora, zerfo; xo ra ki hurendname u peyhurendia.

Qeseê ke pê nêvıleşiyê, coka gereke mı çım de cia bınuşiyê, niyê:

se ke, se beno, xo ver daene, xo vira kerdene u qesê nianêni. Her jü qeseo xosero.

Kopula (koşaç, Kopula)

Eke vat, „Ayan rındo. Hewa germo. Perey ki rınd bi", ita rınd sıfet, -o kopula bena, awa ke mesderê xo biyene bena. Çiyo ke sıfet be kerdoğ (nesne, Subjekt) ra gıre dano, kopulawa, yanê 'waxtqeseo bestek'o. Farski de waxê nıkay de waxtqesê xo esto („est"), hama Zazaki de çino. Esıl sero kopula peybendê do xosera, hama nêşikina teyna vındero, çıke usılê vatene rê mınasıb niyo; hetê mentqi ra raşt bo ki. Çıke cia nustena kopula „ayan rınd o, hewa germ o", wendene de çetıniye ana; hem ki heni nêvacina. Ae ra, waxtê nıkay de kopula gereke ebe qesey ra pia bınuşiyo.

Noto muhim:
Taê nustoği kopula dıherfıne (-ime, -ro, ) cia nusnenê, uyo ke gramerê zoni ver ğeleto.
i hêga de rê; ma domanê Heseni me, adresa mı nia ra…

Kopula jü cısma, ebe dı ya ki hirê herfu ki bıbo, uncia gereke lete mebo:
raştê xo niaro:
i hêga derê, ma domanê Hesenime, adresa mı niara…

VI. Verhurendi14, mianhurendi [era, ero, ede ; era-cı-…]

Zazakiyê Dêsımê şerqi de (Erzıngan, Pılemoriye, Mamekiye, Nazmiya, Varto, Kêği, Mazgerd, Sarız, Sêvaz) verhurendi era, ero estê; Zazakiyê Aqsaraiye de ki. Cumla de gurenaena ya ki nêgurenaena verhurendi era/ero, ni feku de ferq nana ro.
Zazakiyê Xozat-Vacuğe, Palo-Çewlıgi, Çêmısgezagi de, ni verhurendi ya çinê, ya ki verhurendi be caê cı gureto. Zazakiyê Çermug-Soyrege de hurendia era de, a vecino („kewto a cı"). Ebe vatena bine, taê diyalektu ni edati xo rê luzm nêdiyê. Bê nine ki beno.
Fonksiyonê ni parçıku zê verhurendia ke het, hurendi ya ki nisange musnena; zê datifio: veng (e)ro mı bırriya, dorme ro cı guret; adır kuno ra cı, yeno ra viri, ero kar feteliayme. 15
Parçık, rındêr, verhurendi era/ero, karê cumla (yüklem) ra jêde ebe biyoğo yanbeki (nesneo indirekt) ra jü cısmê. Yanê dorme ro cı guretene de, dorme (biyoğo düstde/nesneo direkt) jü cısmo, ero cı jü cısmo. (e)ro ebe cı elaqedaro.
Yanê ita, ebe nameo ke edati ra tepia yeno, tede elaqê xo esto. Coka nustena xuya nianêne : „kunara mı viri, lınga mı gınara kemere"… xora na sebeb ra ğeleta. Çıke waxtqese [kuna] jü cısmê kerdişio, era/ero ki het musneno ra biyoğo/obceo indirekt, yanê name ra pia jü cısmo [era mı viri].

Babeta 1.: karê cumla (yüklem, Prädikat) pey dero:

ver ra to lewiyo
pay ra cı do
yaxe re mı guret
dorme ro cı guret
ero kar fetelina
sılam ro cı kerd 16
hay re cı be / hay ro cı be
hay ra ser da (temey kerd)

karê cumla, nêbiyais ya ki emır u babeta waştene (subjonktif) de ki gegane pey de beno:

Era mı ver mekuye!
Eke era to dıme no, to pê cêno.
Qimetê zonê ma nıka biyo jêde, verê coy kes era dıme nêkewtêne.

Not: hay re cı biyaene, hay ra ser daene leteo zafêr ğelet nusnenê: hay qeseo de serbesto. Na kelıma qese haydar de ki esta (-dar, peybendo). Kırdaski de ki qese hay esto; uyo ke manê xo hire'o / heş'o: bêhay, hay jê bûn.
Nia ğelet sonê ser:
1. Qese hay zê jü kelıma xosere fam nêbeno ya ki nêzanino.
2. Veng o (ya ki -ı…o-) taê qesu de cêreno ra e (ya ki -u…e-) , zê pıroàpure, pêroàpêre, gırotàguret, seroàsere, ero kar fetelin àere kar f… : yanê hay ro cı be hay re cı be No ki nêzanino.
3. hay re zê jü qesey texmin beno („hayr"), e ki heni zanino ke ezafeo. -ê nuşino, no beno: hayrê cı biyaene
Uyo ke raştê xo niaro : hay re cı biyaene

Babeta 2.: biyoğo yanbeki (obceo indirekt) pey dero:

Kutıki na ra mı dıme.
Adır kewto ra cı / kewto a cı.Çrmg-Syrg.
Mı tı sıvayna ra maa to.
Sıma zaf kewtê ra mı viri.

Nine ver zelalo ke verhurendi era/ero qesê serbestê. Wezifa xo awa ke, het ya ki nisange musnenê ra cı. Ae ra gereke tım cia bınuşiyê. Nustene zê „hayrê cı be" ‚verra to lewiyo" , „kewtra cı", „sılamro cı ke" ğeleta!

Mianhurendi (Zentriposition) ede…de / dı … dı

ede a lare de
a dı Sêwregı dı ameya dınya17

VII. Verbend (prefiks) u Verhurendi [bê-, bê]

Tabiyo ke verbendi (prefiksi) ebe qesey ra pia nuşinê. Pers ita tek verbend ya ki peyhurendi bê- / bê … dero. Mordem gereke ita fonksiyonê verhurendi u verbendi têcêra kero.
Fıkrê mı na bare de zê vatena Rastnustena Zonê Ma'wa (p. 47) :

Verbend [bê-]:

bêkes, bêwaxt, bêters

Verbend bê- axıri de sıfet ya ki zerf vırazeno. Ae ra gereke pia bınuşiyo.

Verhurendi [bê]:

Bê mı meso!
Bê vatena to nêbena.

Verhurendi bê …, zê hata, ebe, serba… zerfa. Xora ke verhurendia, gereke cia bınuşiyo.

BOÇIK:

Dı mewzuyê bini ki estê ke ebe pia-cia nustene ra zaf elaqê xo çino, hama serba raştnustene mı rê muim yenê, ni di nuqtê cêrênê.

VIII. Boçık A: "eke / ebe / ero / era" de apostrof (') bıgurenime ya nê?

Qesey zê eke, ebe, ero, era ke mabênê cumla de vacinê, e'ê veri gıneno ro, beno ke, be, ro, ra 18.
Hem kıtabê Rastnustena Zonê Ma de, hem ki taê albazu çım de, eke e ver de gına, gereke hurendia cı de apostrof cısaniyo:

Eke bêri. Ez 'ke bêri.
Ebe to ra. Ez 'be to ra.
Era mı ver mekuyo. Nêkuna 'ra mı ver.
Ero ser nênano. Nano 'ro ser.

Sebebê xo nuyo: yê ke, ra, ro dı manê xo estê, ni ki gereke bêrê têcêrakerdene ke ferq esto:

a)I 'ke bêrê na het ser : ke, qesegırek'o (bağlaç; Konjunktion) [eke]
b)Iyê ke yenê na het ser: ke, hurendnamê gırey'o (bağ zamiri, Relativpronomen)
c)Ez 'be to ra şime suke: be, verhurendia [ebe] (Instrumentalfunktion)
d)Roc be roc, zalımi da be ma ro:be, verhurendia ke het/nisange musnena (Dativfunktion)

Vatena mı: Gurenaena apostrofi hetê mentıqi ra çiyê do ğelet niyo. Hama derdê ma nuyo ke, kes na sate nêkuno ra çiyê de heni qıci dıme. Mıleto ke leteo zafêr nustena Zazaki de çetıniye unceno, bara apostrofsanıtene de nêwazeno xo bıqefelno, sare bıdacno. Heqe ke vaci, i taê albazê maê ke ebe apostrof wazenê bınusnê, i ki tam nêşikinê, era qeydê ni apostrofi ser kuyê, ebe xo sas kunê. Zafine xo ra nêvênenê ke sare bıdacnê, vacê „kamci ke'o, be'o eceba nıka, koti apostrof yeno?". Ware u Tijia Sodıri de amoranê peyênu de ki na qeydê apostrofi senık ardo ra kar.
Fıkrê mı uyo ke vetena çetıniye ver apostrof megurenime. Musnaena ferqê ebe/be, eke/ke, era/ra mecbur niyo. Her zon de hemnamey (Homonym) u hemsıkli (Homograph) estê, hama nustene de ferq nêaseno. Ferq u mane, vatena cumla de vecino meydan.
Vatenê da mına bine esta: Awa ke, Zazakiyê cori de "ebe" mı rê dıdinki (ikincil, secondary) yeno. Yanê esıl sero "be" biyo, hama sıftê cumla de sanıto ver. "Eke" ki beno ke "eger ke" ra amo pêser, "era/ero" de ki beno ke enio. No, na sate jü fıkro.

IX. Boçık B: Fekê Vacuğe de -i (ki)

Fekê Vacuğe (Ovacığe, Pulur) de qesegırek "ki" (zi) gegane gıneno ro, hama rêça xuya ke ebe pêvuriyais (göçüşme, Metathese) ca verda, manena:
Eji a çağ ra amo ita. Toi ki bı mına ama. Mıni vat, bırao bini ma dı amay bi. İnani (havalani) heni vat.
„Vorei varena/khılê, hurdi hurdi", (vore ki varena)
„Varışi bıvaro/khılê, bulısık bercıro"19 (Vartısı ki bıvaro/khılê, bulısk berzo)

Fekanê binu de ki na pêvuriyaisê vengu ver i'yê ki cêreno qeseo verên dıme: Ezı (eji ) k' a çağ ra amane ita. Ti k'ebe mı ra ama. Mi k' va, bırao binı k' ma de amey bi. İnu ki (albazu) ki heni va.20

Fekê Vacuğe de heni aseno ke, veng i (i'yo derg), qeseo verêno ke nişto pıra, tede vıleşiyo pê. No qesanê zê mı, inon ra ki arezeo, çı ke n'ê mı(n)'o ke biyo vindi, naca de vecino meydan („mıni vat").
Nae ra, iyê ke fekê Vacuğe de nia qesey kenê, ni i pia bınusnê.

Axıri rê, tabela Pia-Cia Nustene pêskes kenane:

Tabela Pia-Cia Nustene

(2)Terımê grameriê ke nuste de yenê gurenaene
(Zazaki-Tırki-Almanki):

biyoğ: nesne; Objekt
boçık: ek, ilave; Anhang
fêlbend: fiil takısı; Präverb (we-, de-, pıro)
fêlsıfet: ortaç; Partizip (vêsae, ronişte)
fêlname: isim fiili; Verbalsubstantiv (wendis, merdene)
hemname: eşadlı sözcük; Homonym ('veyve, vey've)
hurendnamê gırey: bağ zamiri; Relativpronomen (ke)
karê cumla: yüklem; Prädikat („wenê, vırazena")
kerdoğ: özne; Subjekt
mesder: mastar; Infinitiv (werdene)
peyhurendi: arkailgeç; Postposition (de, ra)
peybend: son ek; Suffix (-ık, -iye)
pêvuriyais: göçüşme; Metathese (emser àesmer)
qesebend : sözlük ; Wörterbuch
qesegırek: bağlaç; Konjunktion (u, eke)
nêbiyais: olumsuzluk; Negation
uib.: u i bini; vs.; usw.
verbend: ön ek; Präfix (bê-, tê-, nê-)
verhurendi: ön ilgeç; Präposition (ebe, hata, era)
waxtê veri: geçmiş zaman; Präteritum
waxtqese: fiil; Verb (werdene, wena)