Mori be ewliya ra

Gorê itıqatê Musewiyu, rocê Heq Hz. Musay vêneno, wazeno ke i qewmê İsrailu rê bırusno.

»Ama Musa ciab dano (Heqi) vano ke,

“Ma i eve mı inam nêbenê ke, gos ro qesa mı ser nênanê, tersenê, mı ra vanê ‘Heq to ra nêasa!’.” Heq, i ra vano,

“O çıko, to dest de?” Vano ke,

“Saboka (çogana)”. Vano,

“Ae berze hard!”

Eke ae erzeno hard, saboke bena more, Musa tersu ver cı ra remeno. Heq Musay ra vano,

“Destê xo derg ke, dım ra pê cê!” O ki destê xo keno ra derg, tey ke pê cêno, zerrê destê di de uncia bena saboke. “Eve nae inam bıkerê ke Heqê khalıkanê to, Heqê İbrahimi, Heqê İshaqi, Heqê Yaqubi to ra aso!”«[1]

Ma ni qeşi Tewrate ra gureti, wendoğê delali. Çutır ke zanino, Hz. Musa, eve qudret u kırameta ke Heq dano saboka di, na saboka xo cêno, ge ge erzeno verê Firawuni, bena more, ge ge dano çhem u ağwu ro, ni benê zehir, ge ge ki dano hard ro, Mısır de mêşi ğılğılınê, hazar u jü nêwesiye bena pêda. Eve na kerdena xo wazeno ke Firawuni biaro zani ser, yanê Firawun bıverdo ke o qewmê xo Mısır ra vecero.

Ez zanu, nıka fıkrê sıma zafine ra, babaê ke koanê Dêsımi sero saboka xo dest de bena more, ni babau ra namê zafine vêrenê. Hem ni babaanê Dêsımi, serba menfatê mıletê xo, mıletê bini pêro pia eve saboka xo ra ceza ver nesanıtê. İtıqatê Dêsımi de xora fıkrê de nianêni rê ca çino. O sarrê Dêsımi niyo ke düanê xo de “Ya Heq/ Xızır, tı sala tern u husk têortede mevêsnê” vano. Eke heniro, sabokê Dêsımi, ya ki eve qesa bine ra, çüyê Dêsımi çınay rê lazım benê?

Xora ke şikiyayme, ma ki wazenime ke ciabê na perşi rê bıvênime. Yanê, eve qesa bine ra, ma nustê xo de itıqatê Dêsımi de mor be ewliya sero vındenime.

Motifê mori; çıqas ke dinê İslami, İsewi be Musewi ra waşt ke i zerre u can ra wedarê, uncia ki wena (hona) itıqatê zaf mıletu de, mordem şikino ke i bivêno. Taê inancê ke itıqatê xo eve jü Heqi nê, zaf ilahu anê, mori, benê, düsê ni ilahanê xo de nanê ro. Asya de en jêde Hindıstan, i ra tepia ki Afrika be Amerika de no qe zelal aseno.

İnsanê ke ma ra raveri amê na dina, şiyê; sewlê na itıqatê xo do ra eseranê xo ser. Ni ki ewro insanê na dina çım de ğezna kultıria. Mordem ke zımê Afrika de qaytê piramidanê Mısıri beno ya ki Amerika de piramidanê Maya de nia dano, taf na itıqati ferq keno. Anadoliye de ki qılatiyê miletanê verênu ra taê pagi arkeologu veti werte. Ni cau ra jü ki nejdiyê Urfa de cı ra Newalê Cori vanê. Vanê, Anadoliye de cao ke insani en verênde mekan gureto, i cau rao. Naca jü page de, na page de verênde ivadet kerdo, heykelê de qafıke ama diyaene. Peyniya na qafıke ra hetê seri ser jü mor vıraşto ke, gumano ke na heykeli ver de ivadet kerdo. Mordem naine ver de sas beno, maneno.[2]

Na misalê ke ma day, nine ra ki aseno ke, itıqatê mıletu de mor hem mekano de zaf hira de hemı ki zamano de zaf xori u verênde de raştê ma beno. Yanê, no teyna itıqatê de Dêsımıcu niyo. Ama çı esto ke jê itıqatê her mıleti, yê Dêsımıcu ki hundê xo rengê xo, hunde ki ferqê xo esto tavi. No çutır sewlê xo dano ra itıqatê Dêsımi ser? Nıka berê folklori ra eve misalu na mewzuati areste kerime.

Çutır ke halê nuşti ra ki aseno, mewzuyo ke ma naca cênime ra xo dest, dı çımu de danime arê. Çımeo verên de, itıqatê Dêsımi de caê mori be ewliya ra çutır beli beno, ni nusneme. Çımê dıyine de ki, zobina ewliya ra itıqatê Dêsımi de caê mori çutır beli beno, i anime ra meydan.

I–EWLİYA (JİYARE) BE MORİ RA

Qesa ke çüye ra biye ra, itıqatê Dêsımi de en verênde çüya Xızıri yena ra mordemi viri, tavi. Xızır, eve çüya xo iyê ke feqiru rê wayir nêvecinê, kokımu rê wayir nêvecinê, verba dine vındeno. Ya ki, jü ke gına çığ ro, reseno imdadê di, eve çüyê destê xo ra dano vare ro, ine xelesneno ra. Yanê, Heqê Dêsımi ne jê Heqê Musayo ne ki çüyê destê di, jê çüyê destê Musayo. Vatena ma awa ke, itıqatê Dêsımi de heq ve nêheqi, qebat u bêqebati ve tern u husk jü kefê teraji nêkenê.

İşte, sarrê Dêsımi na çüya Xızıri’a adıle sero “Çüya Heqi/ Xızıri bo!“ vano, sondi weno. Ya ki “Mı to rê çüyê Heqi/Xızıri no ro ke...” vano, jü çiyê de xıravın ra peyser cêno.

Uyo ke ez naca çüyê Xızıri dekernenu, tam naca de namê jü şairi ame mı viri, jü ki destana ke namê xo koto çar kosê dina, na amê mı viri..

“Emrê to de nia hundê mıleti esto

Saboke be qanunu ra Zeusi day ra to dest ke

pê mıleti idare kerê, bıçarnê, bıçerexnê.

(...)

Qae, to ra vaci,

na saboke sero sondi wenu ke,

kou de, daru ra bırrna, gureta, na saboke,

nae ra tepia endi ae sero ne azê erjino,

ne jü pelge royina,

ne ki çıçege kena ra, nae ra tepia,

pelgê dae, tholê dae

jü kardi gına pıro, guretê berdê.

Nıka nae, azê Akhawu,

iyê ke eve namê Zeusi heqe seveknenê,

i xo dest de fetelnenê, ae.

İşte, na saboke sero sondê mı sond bo ke!...”[3]

Ni namê ğeribê ke tey mebê, mordemi heni zanıtêne ke Dêsımıcu ra jü ma rê mewzuatê de jü ewliya (jiyare) qesey keno. Ama ni çekuyu Homeros nusneno... Ano pirê şairu esto ya.. İşte o, nae ra dı hazar u phonsey (2500) serre raveri destana xuya ke eve namê “İlyada” nam do, ae de. Tı vanê ke Homeros, anine ano ra Dêsımıcu viri: İtıqatê ma de ki saboka Zeusi jiyarge biye... Dest ve dest dêne jübini, pê ae idare kerdêne... Ma pê ae heqe seveknêne, pê ae qanuni ardêne hurendi... Ma ki ae sero sondi wendêne; hey sarrê Dêsımi, çutır ke sıma “Çüya Heqi bo!” vanê...

Ma ve Homerosi ra yenime têri.. Jübini diyo, coku zerrê ma zaf beno sa.. Ama gereke rabırrime.. Saboka Zeusia ke eve destana di biya ebediye, tarix de ca verdanime, uncia xo çarnenime gerçeganê Dêsımi.

“Ewliya”, zonê sarrê Dêsımi de eve namê “Jiyare” ki zaf nas bena. Tavi, hetê itıqati ra zaf senık bo ki, eve namê “Tarıq”i ki qal bena. Nae, çıqas ke cemê ca vatene de pırên ra vecenê, mıleti çım de cao ke itıqatê dine de na cêna, wena zaf zaf hirao.

Ewliya eke waşt, bena more; niyê ke benê mor, nine ra taê ki ge ge benê gorgeçine; eke çiyê kuya pa, cı ra goni yena; eke qusırê kerd, çêo ke teyra, ca verdana, sona. Yanê jiyara de can u roya. Heni ke taine çım de qederê insanio ke dormê dae dero, ae dest dero. A, nêwesu kena wes u ware. Yanê jê wayiru ine çım de bena jiyargiye.

Cemu de babay ae eve kılama heqiye zor bela vecenê. Eke veciye, dılqê mori dera. Babay de pê cêna, dana hard ro.. Ge ge ki babay pê cêna, çêver ro bena baca ra ana, baca ra bena çêver ro ana.. Uncia eve kılama heqiye, zar u zor, reca u mınete kenê pırên. Pırênê xo ki ya postê pheskufio ya ki kuraso kesko. Nine ra vıraşto.

Eke jü serre qe cemê ca vatene nêbi, ewliya ke pırên ra nêvete, o taw Newê Marti ke ame, cı ra vecenê. Vanê, Newê Marti de Hz. Eli amo dina, coku na roce de vecenê. Tavi ke verênde qırvanu kenê, miyazu pocenê, heni. Na ke pırên ra vete, şünê. Na ağwa ke pê ewliya şüta, hem loqmewa hemı ki jê ilaca. Nae ra dıme uncia eve dua u recau kenê pırên. Verênde ustına çêyi ra darde kerdêne, nıka ki endi dêsu ra darde kenê.

Zobina ki her heşti (hefte) de, sewa yeniye ke amê, ver de çılu nanê ro; ge beno ke loqmeo de qıc, ge ki miyazê ya ki qurvanê kenê vıla.

A-NAMÊ TAÊ EWLİYAU (JİYARU)

Çêo ke ewliya teyra, sarrê na çêyi hetê itıqati ra zaf bariyo. Xora ke nia nêbiyêne, nêbeno. O taw ewliya naca ra vecina, sona. Mewzuatê nianêni zaf biyê. Ber ve berio ke qalê namê çanda u çand ewliyau beno ke, na sevev ra ni çêu ra biyê ra vindi, şiyê.

Ewliya ke kamci çê dera, cemê ca vatene ki o çê de gırê danê. Yanê, caê “Tarıq”i mordem nêşkino ke bıvurno. Eke vurna, o taw guman kenê ke ewliya nae rê razi nêbena, çê terk kena, sona. Baba Dewrês, qalê namê jü ewliya beno, vano “na bêrıza berde, coku cı ra xêr nêdi. Çêna xo şiye, bıraê xo şi, bırarzaê xo şi. Zaf cı ra mordemi merdi.”

Çêo ke ewliya teyra muhim niyo; yanê, ister ucağzade bo ister xam bo. Xora na ewliyau ra taê tenê, baba u dewrêsê ke weşiya xo de kırameti vetê, heqiye ra, ra nêbırriyê, ine ra mendê, azê xo rê, nıka ki çêanê ine derê. Nine ra taê ki uncia baba u dewrêsanê nianênu, dê talıvanê xo, talıvê ke mordem itıqat u inanc ra supe nêkeno, ewro wena nine dest derê. Taê ki uncia ni baba u dewrêsu dê rayver u tikmu, ewro çê ninu dest derê. Zaf senıki ki mordem nêzano koti ra amê, çutır amê ya ki xo vira kerdo. “Tarıq”ê nianêni ki estê.

Çêyê ke Dêsım de tey ewliya esta, hunde senık niyê. Hama hama her dewe de, qender be mazru de ki qe ke nê jükeke yena diyaene. Verênde hetê itıqati ra mısaivêni gereke bıbiyêne. Mısaivê jüy ke çinê bi, kes eve çımo wes qaytê di nêbiyêne. Zaf rew cemê ca vatene gırê dêne, coku ewliya ki zaf lazım biyêne.

Tavi her ewliya ki eve jü name nas biyêne. Ewro wena ki eve ni namu qalê dine beno ra. Ma ni ewliyau ra namê taine en jêde hetê Erzıngan u Pılemoriye ra da arê, ine sero çı zanino, çı ke vacino piya naca de nıka nusnenime.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) BUKİ”

No Tarıq, vanê Khurêsu ra saboka Dewrês Elyaşia. Baba Hesenê Kolu[4] ma rê nae sero no mewzuat qesey kerd. Ma ni tenê kenime kılm, heni naca nusneme:

“Vanê, rocê Dewrês Elyas mali ver de beno. Cı rê meymanê yeno. No jü beg beno. Çêna begi aqılê xo kerdo vindi, o ki derdê dae rê derman fetelino. Namê Dewrês Elyaşi heşiyo pê, coku mordemê xo be çêna xo guretê, amo mekanê di. Sarrê çêyi ra jü sono verê mali de xevere dano cı, vano “Bê çê! Raa düri ra meymani amê!“

Dewrês Elyas cêno, dı vergu keno şüanê mali. Malê xo vergu sero ca verdano, sono çê.

Dewrês Elyas ke derdê çêneke museno, beno be hira, vano “Ya Wayir!“ eve saboka xo jüyê çêneke de onceno. Xaftıla mılaketê, dılqê kutıki de kuno ra çımanê ni ver. No vano “Oşt, oşt!“ çêneke ra na mılaketi fino düri.

Ama saboka ni orte ra qılaşina ra. Çêneke desınde bena wese, aqılê xo yeno hurendi, lewê piyê xo de baqıl baqıl nisena ro.

Ni, sodır benê raşt ke şêrê çê, Beg vano “Dewrês Elyas! Malê dina çı wazena, danu to?“

Çımê di mal u mılkê na dina de nêbeno. Saboka xu’ya şikiyaiye dano cı, vano “Ez thawa nêwazenu. Tı, teyna na saboka mı bere, bilezıg cı ke ke sala meşikiyo.“

Beg saboka Dewrês Elyaşi beno, dano ostaê, vano “Nae bıcê, hirê bilezıganê zerrnênu cı ke!“

Osta, bilezıganê zerrnênu keno hazır, ano, keno saboke sera. Serê nine ano pê, se ke mıxê kuyno pa, nae ra goni yena. No sas beno, maneno; ama mıxi cı ra onceno, serê bilezugu gırêneno jübini ra, uca ca verdano, sono çê. Osta sodır yeno ke Bımbareke çina.

Dewrês Elyas nine rê wesêneno, vano ke “Qe qısawete de memanê. Saboka mı be xo amê çê. Ez rajiyane, sıma ra thawa nêwazenu!“

Na saboke nıka Derê Balabanu de çê Baba Buki dera. Babaê Buki jüyo Khurêsıco. Kundê xo sono, reseno Dewrês Elyaşi. Jüya sura, derga, bilezıgi tederê. Çê Baba Buki de zaf veng’a Heqi danê. Taê Babay na ewliya pırên ra vecenê, Babay de pê cêna, baca ro bena, çêver ra ana; çêver ro bena, baca ra ana! Na, taine çım de bena more, taine çım de bena çêneka azebe, taine çım de ki bena gorgeçine.”

“EWLİYA (JİYARA /TARIQ) ÇÊ PORİ”

Baba Dewrês[5] nae sero ma rê nia qesey kerd:

“Jiyara (Ewliya) Çê Pori ge bena çıftê gorgeçine, ge bena mor. Çımanê nêçe tenu de bena more. Coku nae ra vanê “Jiyara More”.

(Baba) Por leng bi. Na lınga xo yemê zerri ser amêne. Ae ki (Baba) Por locıne ra berdêne, baca ra ardêne. Sanıtêne ro, “gım” dêne hard ro. Veng’a Heqi ke danê, (pırên ra) vecenê. Ae eve ağwe şünê, ağwa dae danê mıleti.”

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) GOBIRGE”

Baba Dewrês:

“Jiyara (Ewliya) Gobırge biye. Na çê Seydê Deme dera.”

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) KİSTİMİ”

Baba Dewrês:

“Jiyara Kistimi wayirê xo Kırdaşiyo. Niştêne na bêçıke ra, berdêne serê boni de, na locına orti de sanıtêne ra. Ge ge ki verdêne ra, amêne war, xêr tey nêmendêne.”

Babaê Qızılbêli[6] vanê:

“Na saboka destê Dewrês Murtezaya. No ki sono, reseno Khurêsanê Qızılbêli. Hewsê Dewrês Murtezay Abige dero. Abige be Kistim ra têlewe derê.”

Baba Hesenê Kolu ki vano:

“Ewliya Kistimi ê destê Xızıria. (Xızıri) vato “Na çüya mı bıcê, hurendi de jü manga bıde mı!

Manga gureta, çüya destê xo da.”

(Khurêsıcê Qızılbêli nae qevul nekenê. Vanê, Baba Heseni koti ra ke no hesno, ğeleto).

Nuri Dersimi ki, kıtavê xo de Ewliya Kiştimi beno, Zerduştêni de resneno “Ahiraman”i. Qimetê na fıkri ma çım de qe çino, raşt niyo coku. “Ahiraman” mitolociya İrani de qomutanê mılaketanê xıravınano, hukmê tari ni dest dero. Eke mordem itıqatê Dêsımi de jüyo de nianên ero cı fetelino, no Evdıl Musao. Evdıl Musa sono ro “Ahiraman”i, jê di, qomutanê mılaketanê xıravınu be hukmê tariyo. Ma, nustanê xu’yê verênu de ki ni tenê sanıt bi têver. Ewliya Kistimi hunde tarıq u jiyaranê Dêsımi ra jüya.[7]

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) ÇÊ MORÊ ŞİAY”

Baba Hesenê Kolu na xusıs de vano ke:

“Ewliya Morê Şiay Pırdo Sur de çê Tornê Api dera. Nıka xo de berda Astamol. Na ki saboka ê destê Khurêsana.”

Xalıka Gülizare[8] ki qesey kena:

“Moro Şia” namê pirê Kemıkano. Sondi ke wenê, vanê “Moro Şia bo!”

Khurêsê Qızılbêli ki Ewliya Çê Morê Şiay sero nia vanê:

“Baba Bavi vato, çê Morê Şiay Kemanê. Ni ucağzade niyê, ama “babaêni” kenê, taxıma çê Hesê Çhali nine dest dera.

Dewrê Dewrês Elyaşi de azê Khurêsanê Qızılbêli ra dı teni sonê çê ni. Ni, çê ni de kıramete vecenê. Cênıke ana ke nun poco. Saci nana ro ke adır wekero, jü vazeno ra lınganê xo, keno bınê saci ra, adır lıngu ra vecino, cênıke nun pocena.

Uyo bini ki vazeno ra, destê xo keno şênê xo vera, moranê şiau veceno, zerrê çêyi de meydan de nano ro, veceno, nano ro.

Peyco ni gınenê jübini ro. Jü vano ke “Tı sala çê meresê!”

No ke vazeno ra, şêro çê, verê çêveri de gıneno waro, mıreno.

Kemıc hetê itıqati ra zaf bari beno. Ni beno balığê mêsu de nano ro, vano “naca ra daha pak ca çino!”

Xevere rusnenê çê nine ke ni bêrê, berê. Ni yenê, sonê balığ de qayt benê ke ni araq do, bınê lewu ra ki huyino. Nia ke vênenê, Kemıc nêverdano, na balığ de danê we.

Coku na çê ra “Çê Morê Şiay” vanê. Ewliya Çê Morê Şiay ki na çê dera.”

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) DEWRÊSÊ QICİ”

Hetê Têrcani de dewa Pırnaşêli esta. Mazra Dewrêşi ki na dewe sero marina. Ewliya Dewrêsê Qıci, na Mazra Dewrêşi dera. Dı teniê. Hurdemêna ki çê jüyê Khurêsıci derê.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) DEWRÊS HESENİ”

Ap Ali[9] nia qesey keno:

“Ewliya Dewrêsê Qıci be ewliya rayverê ma Dewrês Heseni jübini de way benê. Ni ki dı teniê. Yenê jübini, sonê. Ewliya Dewrês Heseni jü namê xo “Ewliya Meleke”, jü ki “Ewliya Sultan”a. Dewrês Hesen Areyico.”

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) ÇÊ SİLÊ SADİ”

Mewzuatê na ewliya ki uncia ma rê Ap Ali qesey keno:

“Qaz be Sadi ra bıray benê. Dewrês Hesenê Xozati rayverê ninu beno. No çüya xo cêno xo dest, manga keno tever. Talıvanê xo ra vano “Mı ra çüye kam cêno, manga kam cêno?”

Sad vazeno dest, çüye cı ra cêno.

Beno zımıstan, no mal u gay keno xo ver, manga nêvındena. No eve çüya rayverê xo ra jüyê dano manga ro. Manga desınde mırena.

Dewrês Khekıl vano “To çutır adır kerdo xo dest, nia feteliya!”

Sad nae keno postê pheskufi, dano we.

Na ewliya, Ewliya Çê Sılê Sadi hem bena mor hemı ki gorgeçine.

Baba Baqır ke İnkoyiye de di-rê rey cem gırê dano, nae pırên ra veceno. Baba Rızaê Garşiye kuyno, zor vındeno. Baba Bavı ki tey beno.”

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) ÇÊ DEWRÊS QEMERİ”

Ni ki Khurêsıcê. Ewliya Çê Dewrês Qemeri nine dera. Eke vecenê, veng’a Heqi danê, babay çêver ra bena locıne ra ana, locıne ra bena, çêver ra ana.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) ÇÊ SEY MEMEDİ”

No jüyo de Bamasurıco. Cem de veta, çêrang biyo berz, astarey asê. Na ki bena more. Na Ewliya leyru ki vecena. Morê. Verê locıne de vındenê, peyco benê vindi, sonê.

Hard ke lerzeno, her ca rıjino, teyna çê Sey Memedi nêrıjino.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) TIZVAJİ”

Tızvaz dewa de Khurêsana. Heyder Beg[10] qole rusneno, malê Tızvaji benê. Ni ki sonê verê Ewliya, vanê “Çı ke to dest ra yeno, bımusne!”

Amnan beno. İyê ke mali remnenê, hawt mordemi benê. Ni mali cênê, sonê Bağıre het, Qeregol het. Xaftıla naca beno serd, beno puk, pey ra vaê yeno, ni hawtemêna cemedinê.

Tızvazçıku sonê ke hawt vergê şişi (Vergê Khurêşi) verê mali de biyê. Ni malê xo cênê, anê.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) TADAİYE”

Baba Hesenê Kolu vano, na ewliya dewa Gobırge de Çê Gırıki dera.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) MORÊ SURİ”

Na ewliya sero ki uncia Baba Hesenê Kolu ma ra vano, dewa Xarige de Çê Alê Rayberi dera. Şix Mamedanê.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) PİRÊ PEJİ”

Pirê Peji Bamasurıco. Tersu vera Tertelê Dêsımi de na ewliya beno, keno mezela khalıkê xo. Ni hetê Qeregoli de Qaixa Seydu de manenê. Cao ke mezela khalıkê di teyra ki, cı ra “Mezela Çar Bırau” vanê. Khalıkê di naca de teyna niyo. No ke keno mezele, yeno çê, qayt beno ke ewliya hawa ama çê, biya more, pıroşiya dare ro. Pirê Peji ano, ver de qırvane keno, wena na yena, kuna qılıfê xo.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) QIZILBÊLİ”

Na ki Khurêsanê dewa Qızılbêli dera. Sarrê na dewe zor u qewğawa ke na mıntıqa de bena, ni ra zaf ont. Ortê herbi de bınê tazıki de mendê. Dewê ke Dêsım de en verênde rusnay goç, ine rawa. Eve zor u zulım çê khalıkanê xo ra erjiyay tever. O taw jü eskerê na ewliya cêno, yar ra erzeno war. Peyco ama ra ma gos de ke ewliya uncia veciya, ama. Raşti ama, nêama, ya ki nıka kotira, ma na sate nêzanime.

“EWLİYA (JİYARA /TARIQÊ) ÇÊ ANA YEMİSE”

Na ewliya Bamasuranê dewa Tasniye dera. Qederê na dewe ki şiyo ro Qızılbêli. Sarrê na dewe ki eve zor da goç kerdene, kerdê ipalae. Çêo ke ewliya teyra, heralde ke Pılemoriye dero.

“EWLİYA (JİYARA/TARIQÊ) AĞUŞÊNÊ SERÊNİ”

Xalıka Gülizare na ewliya sero vana:

“Ağuşêno Serên de Sey Mıstefa cem gırê dano. Baba koto, jiyare ni cêna, eve bêçıka xo fetelnena.”

B-CEMÊ CA VATENE DE

EWLİYA ÇUTIR VECENÊ?

Çıqa ke ma vanime, ewliya cemê ca vatene de vecenê, ni ke tenê areste kerime, zaf rınd beno. Mısaivi çı cênê ra xo çımi ver, cem de se kenê? Baba eve tarıq çutır rae ra sono? Ciabê ni persu ma rê en rınd şikino ke Baba Dewrês bıdero. O hem hawtae serre ra coro, hemı ki hatan nıka jêde cemu de amo diyaene. Ma i ra pers kerd.

İşte sıma rê ciabê Baba Dewrêşi:

“Cemê Ca Vatene de ewliya çutır vecenê? Ez Babau, no ki zakırê mıno (eve destê xo lewê mı de jü nasê ma musneno). Thamur cıneno, deyisu vano. Sıma ki amê, mısaibanê xo de caê xo vanê. Moreki vera xo nêkerdêne, niştane destê xo nêkerdêne. Kıncê xo vetêne, jü pırên u tuman mendêne. Kemerbest sanêne miya xo.

Zakır vırêniya dine dero. Sıma ki çar - phonc zewnciê. Deyisu vanê, jê sema usıl usıl sonê. Yenê, itha vındenê. Baba pers keno. Zakır delilê dineo. Delil ciab dano:

(No pers u ciab eve zonê Tırkiyo. Naca de çarnenu zonê Dêsımi ke iyê ke zonê Tırki nêzanê, no ine sare kuyo ki.)

Başında ne var? (Sarê to de çı esto?)

Tac-ı devlet! (Tacê dewlete!)

Alnında ne var? (Çarê to de çı esto?)           

Yazı-yı Hak! (Yazıyê Heqi!)

Kaşlarında ne var? (Buriyanê to de çı esto?)

Kudret-i kalem! (Qudretê qeleme!)

Gözlerinde ne var? (Çımanê to de çı esto?) 

Işığ-ı Hak! (Roştia Heqi!)

Burnunda ne var? (Pırnıka to de çı esto?)    

Misk-i amber! (Mısk u ambero!)

Ağzında ne var? (Fekê to de çı esto?)          

Lal-u gevher! (Lal u gewero!)

Kulaklarında ne var? (Gosanê to de çı esto?)

Seper-u siper! (Seper u sıper!)

Belinde ne var? (Miyanê to ra çı esto?)        

Kemer-u best! (Kemer u besto!)

Ellerinde ne var? (Destanê to de çı esto?)    

Hayırla şer! (Xêr u serro!)

Dizlerinde ne var? (Zaniyanê to de çı esto?)

Ruku-yu Hak! (Rukuyê Heqi!)

Ayaklarında ne var? (Lınganê to de çı esto?)

Hak rızası için menzile ermek! (Raa Heqi de menjil restene!)

Hak diyeni Hak saklasın!!! (Kami ke Heq va, Heq bısevkno ra!)

İ uncia heni sonê. Deyisu vanê.

Jiyare vecenê, anê, ağwe de şünê. Bımbareke, vetene de zaf zor dêne cı. Dêne dês ro, dêne hard ro. (Baba) Por herdisın bi, kokım bi, deyisê henêni vatêne ke... Jê nıkay nêbi, her çi camenda şiyo... Sarri o sıre jü qurıs çıralığ dêne... Ez 12-14 serri de bine. Qurvani sare bırrnêne, miyaji ardêne...

İyê ke caê xo vanê, çıfte be çıfte yenê. Mısaib be mısaibe ra yenê. Yenê verê Babay. Na sıkıl de benê çewt (Baba Dewrês pau ra dare de vındeno, vılê xo ra hetê veri sero benê çewt). Hurdemêna têlewe derê. O (Baba) di-rê rey keno -Bımbareke- peyê vıli ra.

Eke pêro sıra ra veciyay, nafa ki çıfte be çıfte merredinê ra. Hard de, têver de. Nafa ki hard de hi-rê rey dano miyane ro, vano “Alle-Mıhamed-Ya Eli! Tarık altından geçene sorgu - sual yoktur!” (Uyo ke bınê tarıqi ra vêreno ra, i ra endi pers u ifade çino!)

Dano pıro, çıfte be çıfte urzenê ra.

Heq göstermış mekero, ê taine pıro nêgıneno. İyê ke zerrê xo pak niyo. Se kenê ke nêamêne miyane, nia berz mendêne (destanê xo ra musneno). Kerd, nêkerdêne ke nêkotêne ra cı.

Namê Heqi bo! Ma nia di bı!”

Ma naca de uncia wazenime ke jü detay sero vınderime. Çıqa ke Dêsım de mıleto ke zonê Dêsımi qesey keno, cemê ca vatene de eve ewliya bınê tarıqi ra vêrenê.. Taê ucaği ki estê ke destê xo ra “Pençe-i Ali” vanê, hurendia ewliya de eve lhapa xo ra kunê bınê tarıqi. Vacime, ucağa Ağuçanu nia kena. Na sebeb ra Dêsım de kes werê nêno, xorê kami ke itıqatê xo ve çınay ra ke ardo, eve i ki koto bınê tarıqi. Ama taine ki waşto ke na huzırê sarrê ma bısanê we, ine jübini verdê.

Mesela Nuri Dersimi ma ra vano ke, ez be xo biyu sahidê werênaisê Pençe u Tarıqi. Gorê vatena di, azê Heci Bekteşi ra Cemalettin Çelebi, Seyd Ejizê Ağuçanıci ra ki desteg u phoşti cêno, vano, ewliyawa ke bena more, nae ca verdê, hurendia ae de eve pençe bıkuyê bınê tarıqi. Serba na fıkri hetê Erzıngani de Seyd Ejiji saneno raver, Elewiyu cêno bınê tazıki. Eve nae ki nêvındeno, Nuri Dersimi ra vano, so Ewliya Kistimi bıcê, bısıkne, ae de çı esto ke dara zelala. Ama Dersimi nae qevul nêkeno. Peyco mılet ke nine heşino pê, veng kenê ra xo, erzenê ra xo ver. Cemalettin Efendi qayt beno ke no iş nêbeno, cêreno ra Erzıngan ra sono.[11]

Fıkrê ma ke pers kenê; Nuri Dersimi, çutır ke kıtavê xo de zaf cau de ilava (mübalaga) keno, gumanê ma uyo ke na xusıs de ki ilava keno.. Sebebê xo nao: Ma wena ne ucağanê Dêsımi ra, ne ki hatan nıka qe ke nê jü babay ra nêhesno ke, ine “tarıq” u “pençe” sero no werê; ne vıjêri, ne ki ewro... Her kesı ki zano ke Dêsım de “erkan” ucağe be ucağe; qender be jü ucağe ra baba be babay bile beno ke ferq keno. Kes nae rê itıraz nêkeno. İtıqatê Dêsımi de ki xora “Rae jüya, sureke hazar jüya”. Na mesele sero ma de, ğerca Nuri Dersimi ra keso de bin sahid çino. Eke raştia cailênia, raa Elewiyêni nêzanıtena; fızılênia, Elewiyu jüvini verdaena;  nê, eke niya ki, xora jüro zelalo...

II–İTIQATÊ DÊSIMİ DE MORİ SERO

ZOBİNA İNANCÊ BİNİ PÊRO PİA

Ma na nuste de hatan nıka çımeo verên de itıqatê Dêsımi de caê mori hetê tarıqi ra guret ra xo dest. Nıka wena ke ma nêverdime çımê dıyine, wazenime ke ana raştiye rêna biarime qal. Tarıq, Dêsım de eke cemê ca vatene de vet, hatan cemo de bin jü ca de jê hacetê, xo vira nêbeno. O, na karê cemi ra daha raver, çutır ke sarrê Dêsımi eve zonê xo vano, jü “ewliya”wa, eve qesa bine ra jü “jiyar”a. Heralde no itıqatê dine zaf raveri yeno ke, na qesa “tarıq”i teyna zaf senık, iyê ke Babaêni kenê, ine fek ra ama zon. Ama ine çım de ki uncia raştio ke tarıq jü ewliya, jü jiyare menda, i ni ra nêtexeliyê tavi...

Naca de xora mordem nae ki vaco ke, vao de henên na dewrê moderni ra yeno ke, heyatê insani ni ra biyo têbın u têser. Cokuna ewliya cemê ca vatene de jê verêni rew rew pırên ra nêvecina. Endi mısaivênia ke cemu de eve dua babau, eve tarıqi yena guretene, zaf biya senıke. Ama ewliya heto xu’yo bın ra, yanê jiyare biyene ra thawa vindi nêkerdo. Ewro wena ki ewliya ver de ne dua u recay biyê senıki, ne ki qurvan u loqmu daene.

Na tesbitê xo ra tepia, nıka itıqatê Dêsımi de caê mori, zobina tarıqi ra hetanê binu de ki sae kerime.

A-EVE MOR HUKIM MUSNAENE

Eve mor hukım musnaene.. Eve qesa raştiye, mori bınê hukımi guretene.. Ge ge na rıwayetanê Dêsımi sero fıkır ramenime.. Fıkrê mı ra heni vêreno ke, nine ra koka taine sona, resena dewrê yabaniye.. Wayiranê sarrê Dêsımi ra Khurês niseno aslani (şêr), jê astori rameno.. Eve nae ki nêvıneto, jü ki mor gureto xo dest, kerdo qamçi.. Moro ke her insan zehirê di ra terseno, i dest de biyo qamçiyo de bêzehir (bêağwi)...

İtıqatê Dêsımi de Khurês wayiro de hêneno ke hukmê di vergu sero ki esto. Tavi ni vergi qılawuzê, Khurêşi de feteliyê, wena ki taê Khurêsu de fetelinê. İyê ke Dêsım de namê Vergê Khurêşi nêheşiyê pê, çinê. Vergê Khurêşi sisê, şiyê ro verganê Qutbê zımey; vıle de qeytano de sur esto, emır u hukmê Khurêşi derê.

Ge ge ki vanê, Khurês nişto heşi, hes ramıto.

İnsanê dewrê yabaniye, o taw vervê tabiyati de, vervê heywanê yabani de bêçare biyê. Mıradê na bêçariye sewlê xo dana ra na rıwayetanê Dêsımi ser. İnsani ta o taw de waşto ke heywanê yabani bıcêrê bınê hukmê xo, jiyanê dine ve insani mebo. No mıradê insanu itıqatanê i tawi de ki, yanê dinê ke jü wayiri dıma sonê (monoteizm), ni dinu ra raveri tey biyo. Hemı ki çar kosê dina de, her qıta de. Na itıqatu de dormê dine de kamci heywano yabani ke biyo, o koto itıqatê dine ki. Yanê, çıra medeniyetê Mayau de jaguar u mor, çıra medeniyetê Mısıri de ki aslan (şêr) u mor vecino raveri, mordem ke qaytê dormê dine bi, şikino ke ciabê nine bıdero.

İtıqatê Dêsımi de ki, Dêsımıci na kırameta Khurêşi ke qesey kenê; Khurêşi ca be ca aslani ra anê war, hao ca be ca ki kenê asparê heşi. Sevevê ni ki, ya dormê xo de neslê aslani bırrıyo, hurendia di heşi gureta coku, ya ki sarrê Dêsımi cao ke aslan tey biyo, uçka ca verdo, amê ortê hesu, coku no rıwayetanê dinu de ki vurino.

Tavi na dinê ke jü heqi dıma sonê, nine ra raveri, kami waşto ke hukmê insani ine dest debo, eve na rae kırameti vetê, i bınê tesiri de verdê. Yanê, heywanê yabani guretê hukmê xo. Tavi na rae de, hem iyê ke wazenê mıleti idare kerê, hemı ki iyê ke wazenê mıleti hetê itıqati ra bıcêrê hukmê xo, i tıro şiyê. Mordem ke qaytê eseranê tarıxi beno, nine taf ferq keno.

Na hukım musnaene rıwayetanê Dêsımi de zaf zelala. Ma wazenime ke nine ra taê misalu naca de bıderime. Tavi, na mewzuyê xo de manenime. Yanê, iyê ke moru sero hukım musnenê, kırametanê xo nia vecenê, ine cênime naca.

KHURÊS, MORİ JÊ QAMÇİ

CÊNO XO DEST

No rıwayet u itıqat ke, Khurês mori jê qamçi cêno ra xo dest, zaf cau de nas beno. Zaf varyantê xo estê. Ma ni varyantu ra hirê misalu naca de danime.

Varyantê I. – Baba Zeynel[12]:

“Khurês niseno heşi, mori ki cêno xo dest. Taê ki vanê, nişto aslani (şêri). Muxındiye de cedê Bamasuru dêşi sero beno. No rameno hetê i ser. Khurês xo xo de vano “nıka no beno maçup”, eke yeno lewe, eve morê destê xo jüyê dano dêşi ro, dês telvê Bamasuruci sono. Ni ra “Dêsê Muxındiye” vanê. Wena qılatiyê xo vınetaiyo. Cao ke Khurêşi eve mori do pıro, wena pa beliyo.”

No varyanto ke Baba Zeynel ma rê qesey keno, ni de, Dêsım de dı ucağê gırşi jübini de kunê têver. No verê çımu dero. Ama Bamasurıci bilasevet nae ra meşikiyê. Nê ke dı ucağu ra, qender be jü ucağe ra ki ge ge jübini de têver kutene ra peyser nêvındenê. Çutır ke ma cor “Ewliya Morê Şiay” de misalo de nianên nusno.

Varyantê II. – Hesen Efendi:

Hesen Efendi, eve namê xu’yo bin ra Hesen Efendiyê Baskoyiye Dêsım de zaf nas beno. Hem cı rê zaf hurmet kenê, hemı ki hes kenê. Na serranê verênu de eve zonê Tırki taê nuste u şiirê di jü kıtav de neşr bi. Hesen Efendi ki na kırameta Khurêşi eve na şiirê xo qal keno. (Eslê xo Tırkiyo, ez çarnenu zonê Dêsımi ser.)

“Heci Khurês leqema xo bi

Mahmut Heyrani name bi

Nişt jü aslani ser,

mor kerd, qamçi guret xo dest

Ame welatê Rumi,

va ke, Heci Bekteşi bıvêni

Heci Bekteşi qayt bi ke

jü eren yeno

seda xora

ko u gerisu qule keno

Kıramete ver de kıramete

Herbi musnê hekmete

Heci Bekteş nişt ro ser

ramıte kemera şiae

İ, Musaê Kazımi rê,

hem ewladê safê, hem bıraê”[13]

Varıyantê III. – Baba Hesenê Kolu:

Varyanto ke Baba Hesenê Kolu cênime, kılama de heqiye rao. Na kılame, i jü cem de eve zonê Dêsımi ra vate. Çıqa ke na kılame de qalê mori nêbeno ki, kam ke i nas keno, zano ke o ki eke qalê na kırameta Khurêşi bi, mori ki dekernêne. İste na kılame ra çekuyê ke rıwayetê de vêrena, niarê:

“Kemerê to rındo, dari dari

Vano, dari biyê nari nari

Ğerca Budelaê Khurêşi ra

kami zengi sana aslanê hari?!”

Na rıwayeta ke itıqatê Dêsımi dera, ma koka nae tarix de zaf xori de şikinime ke bıvênime. Tavi, çutır ke ma cor vat bi, aslan be mori ra timsalê de ilah u qıral-ilahanê. İyê ke ni heywanu cênê bınê hukmê xo, ilahê.

Gılgamış, hem namê qıral-ilahê medeniyetê Sumerio, hemı ki destana ke eve namê di nas bena, nae de serqeremano. Eserê huneriê o taw ra mendê, nine de Gılgamış eve jü destê xora bınê çengê xo de jü aslani pê cêno, desto bin de ki jü mor pê gureto. Uncia na hetê Suriya, Lubnan u İsraili de namê “Astarte” de jü ana-ilahe nişta ro aslanê, dest de ki mor esto. Uncia nejdiyê Fılıstini de eve namê “Kadeş”e jü ana-ilahe aslani sero, her destê xo de jü mor esto. Teswirê nine eve huner ra nia ardo ra meydan. Tavi ke Khurês ki jü wayiro, ma nêşikinime ke na xusıs de ine ra rabırrnime.

KHALIKÊ BAMASURU BIRR RA

EVE MOR DARU ONCENO

Bamasurê Tasniye, Muxındiye ra amê. Khalıkê Bamasuru ke Muxındiye ra veciyo, şiyo Jêle[14] de, taê ki vanê, Zargovit[15] de dari bırrnê. Hurendia gau de ni dari eve moru dê ontene. Vato, “Vınde, mori daru boncê, qefeliyay, koti ke vıneti, uca zengen danime pıro, bonê xo vırazenime.” Mori yenê Tasniye de cao ke ewro wena paga xo vınetiya, cı ra “Bonê Tasniye” vanê, naca vındenê. Bamasuru ki naca mekan cênê.

KHALFERAT BIRR RA

EVE MOR DARU ONCENO

Khalferat jüyo de Areyico. Taê Areyicanê kokumu ma ra va ke, o dewrê Khurêsê Qıci de biyo. Khurêşi rayberêni da cı. Xızıri iqrar do cı, cı rê biyo meyman. Jü vatene de, Khalferati bırr de koli bırrnê ke, pê nine xorê bon vırazo. O ki jê khalıkanê Bamasuru hurendia gau de eve dı moru daru onceno. Khurês, qayt beno ke no eve moru daru onceno, vano “Khalferat! Tı kıramete musnena ma?!” “Hasa!” vato Khalferati, “mı ‘Ya Khurês!’va, heni eve moru onti.”

Bono ke i vıraşto wena vınetaiyo, vanê.

B-MOR HEM BENO QILAWUZ

HEM BENO SEVEKNOĞ

Babaanê Dêsımi zobina mori ra qılawuzê xu’yê bini ki estê. Vacime, baba esto ke qılawuzê xo hêliyo, baba esto ke qılawuzê xo vergo, ya ki baba esto ke qılawuzê xo masumo pako. Masumo pak ke cı ra bırrna ra; qılawuzênia hêli, verg u mori eve sıfetê ifade kerdene de, sıma rê ki eskera kerime ke, zaf tenge de mendime. Deqê bi ke dudıl mendime; ni ra “totemo seveknoğ” vacime, ya ki çutır ke na rıwayetanê cêri de yeno wendene “qılawuz” vacime. Ma se ke va, uca sarrê ma “qılawuz” vano, coku ma ki “qılawuz” de qerar da cı. No ifade ne mana ni rıwayetu vurneno ne ki karo ke itıqatzanoği nine sero vênenê, cı rê beno engel.

QILAWUZÊ DEWRÊS SILÊMANİ

DI MORİ BENÊ

Tornê Dewrês Dıli Baba Hesen[16] qesey keno:

“Dormê Qızılbêli de hal koto cı, nêweşiye biya zaf. Verênde ke hal kotêne, kes nêamêne lewê nêweşi. Xorê amêne bacıke ser de veng dêne. Dewrês Sılêman beno nêwes. Talıvê de xo amo baca ser. No talıvê xo ra vano ke, “Buko! Meşte sodır ke tiji eşt, phıştia bonê pili, zewncê mori ke bon ra veciyay şi (hews), bêrê, mı berê wedarê!”

Ni vınetê, biyo sodır. Tiji eşto phıştia bonê pili. Zewncê mori bon ra veciyê, şiyê (hews). Eke şiyê, ni sonê pirê xo gorn kenê, kefen kenê, hews de danê we.”

QILAWUZÊ DEWRÊS DILİ

UNCİA DI MORİ BENÊ

Ni ki Tornê Dewrês Dıli, Baba Hesen qesey keno:

“Qızılbêl de veyva Dewrês Dıli domanu rê nêwes bena. Endi kuna bırenu ver, kuna buriyu ver. Yenê Tızvaz de cêniya Baba Uşêni dıma ke, ae berê pirıkêni bıkero. Vanê, “destê dae rındo!” Cêniya Baba Uşêni sona, pirıkêni kena. Cênıke kuna ra, cı rê laikê beno. Na cêrena ra, yena çê. Roca hirêyine bıcıke pocena, veng’a çêna xo dana, vana “Gewa mı! Çıçıkê to wenu! Meymani yenê, kes çê de çino. Tı na bıcıke bıcê, so diyarê veyva çê api!”

Gewe bıcıke gureta, şiya Qızılbêl. Na ke yena, kuna düsê Qızılbêli, cêniy destê xo sıknenê, vanê “Meterse bê! Kutıki şiyê mali!”

Ana Sultane nae cêna, bena zerre.

Na sona zerre ke, eke Dewrês Dıl hewn dero. Besıga (dergusa) laiki bınê lınganê Dewrês Dıli dera. Maa xo ki lewe de roniştaiya. Hal u demê nae pers kenê. Nafa Ana Sultane be maa laiki ra sonê bon. Gewe ra vanê “Gewa mı! Tı ithıka lewê laiki de vınde, mao yenime!”

Çımê Gewe Dewrês Dıli ra perrenê. Yanê, ala thawa hasar beno, nêbeno. Na qayt kena ke zewncê mori bınê balişna di ra veciyay. Ni tenê yenê, uncia oncinê sonê. Gewe vısina pêro. Na tersu ra lınganê xo kena berz, nana besıga laiki ser. Nia dana ke i zewncê mori uncia veciyay. Nine rêna tenê serê xo vet, peyco ont dori.

Ana Sultane ke yena, na vana “Veyvê! Ez ithıka nêvındenu! Ez tersenu!”

Na vana “Çıra tersena, çınay ra tersena, Gewa mı?”

Gewe vana “Pê berjinê api ra zewncê mori veciyay!”

Ana Sultane ze tenê bınê lewu ra huyina, vana, “Meterse! Mı çıçıkê to bıwerdau! İ qılawuzê diyê! Tı masumo paka, i coku xo musnenê ra to!”

QILAWUZÊ PİRÊ MORU Kİ MORİ BENÊ

Xalıka Gülizare vana:

“Pirê Moru, cı ra Babaê Moru ki vanê, ni xo de mori fetelnê. No hetê Têrcani ra bi. Mori qılawuzê ni biyê.”

C-MAL U CAN SEVEKNAENE BE

RIZQ DAENE DE MORİ

İtıqatê Dêsımi de caê wayirê çêyi zaf muhimo, tavi ke. Ma na xusıs de zobina jü nuste nusna, uncia naca de na itıqati sero heve ve heve vıneti bime. Na nusteo ke ma dest dero, i de irtıbatê xo esto, coku naca de qal ard ra. Na nuste de, karakterê wayirê çêyi sero ma nia vati bi ke; wayirê çêyi sarrê çêyi xıraviye ra sevekneno, mılaketanê xıravınu ra sevekneno, nêweşiye ra sevekneno, rızqê sarrê çêyi dano, mal u qısmetê dine keno jêde, naşivê dine dano. Uncia na nuste da ma va ke, sarrê Dêsımi morê belekê ke çêu de vecinê, nine wayirê çêyi sero say kenê, ine çım de jiyargeyê, coku nejdiyê cı nêbenê.

Na letê nustê ma de mor uncia eve rolê seveknoği raştê ma beno. Ya taê cısmi vurinê, kunê dılqê mori, ya ki taê qılawuji (mılaketê ke mordemi seveknenê) qılığê mori de asenê.

Nıka çutır ke sıma ki wanenê, ge ge tenga mordemi de mori resenê, i seveknenê; ca be ca ki mal u mılkê mordemi sero sonê, ya ki rızqê dine danê, eve karo de nianên vecinê ma ver.

Beno ke na leteo ke nıka ma dest dero, nusnenime, leteo ke ni ra jü raveri nuşiya, i de ke bınuşiyêne, daha raşti biyêne. Leteo ke ma tey na qesê “Qılawuzê babau” be “şikinime ke nine ra totemo seveknoğ vacime” vati bi, eve ine fıkr u zıkrê xo nia kerd bi eskera, ni hurdemêna letey jü zerrê cay derê. Ama ma waşt cia bınusnime ke mewzuyê na letey jü be jü bêro çımu ver. Coku eve leteo bin guret ra dest.

GILANGÊ ANA VİLIKE

BENÊ MOR, AE SEVEKNENÊ

Mordem naca de gereke qalê Moranê Çê Aliyê Mıstefay be Ana Vilıke ra ki bıkero.

Çê Aliyê Mıstefay Merga Derge de manenê. Koka nine Derıkê Masuku de sona, resena Dewrês Elyaşi. Ama Hewsê Aliyê Mıstefay Merga Derge dero.

Aliyê Mıstefay wayirê kıramete beno. Ama dewrı ki zaf xıravın biyo. Qole nêverdana ke kes çımanê xo rakero. Rau bırrnenê, erzenê çêu ser, çı ke kot ra dest, cênê, sonê.

Waa de Aliyê Mıstefay bena. Namê xo “Ana Vilıke” biya. Verê nae de jü gerdanlığo şêmên beno, zerrnê xo benê, morekê xo benê. Qole kuna verêniya Ana Vilıke, kenê ke naine pêrüne cı ra bıcêrê. Vana, “zerrnanê mı, şêmanê mı mecêrê! Ez çêna falaniane, torna bêvaniane!”

Ni qe gos pa nekunê. Ni se ke dest erzenê verê nae ke nine bıcêrê, biarê, gılangê nae benê mor, sare danê we, pıroşinê destanê nine ro.

Düa u recau de, zawt u zımu de, ya ki eke veng’a Heqi da, qalê Moranê Çê Aliyê Mıstefay ki benê.

VASÊ KHURÊSANÊ QIZILBÊLİ

AXURE DE BENO MOR

Dursınê Khali (cı ra Dursınê Muxtari ki vanê) beno aspar, sono Qızılbêl. Verênde astora xo beno axure. Dest erzeno kamci vas ke astore do, vas beno mor. Se keno ke, nêşkino vas astore ver kero. Baba Baqır yeno axure, vano “Tı çıra vas astore nêdana?”

Dursınê Khali “Sıma ra ke destur çinê bi, ez çutır cı di!” vano, wena şikino ke vas astore dero.

NUNO KE HÊGA DE BÊWAYİR CA VERDİYO

JÜ MOR SEVEKNENO

Baba Zeynel:

“Hetê Quzvêrani de mormekê hêgaê xo çineno. Nuni (genım) mor keno, ca verdano, yeno çê. Dıjdi sonê ke bıtırê. Qayt benê ke moro de gırs nuni sero biyo gırıke, nine nêverdano ke nejdiyê nuni bê. Se kenê ke nêşkinê bıtırê.”

RESENÊ DEWRÊS SILÊMANİ

BENO MORO DE GIRS

Baba Rıza[17] qesey keno:

“Begê Qızılbêli ki begê Ağvêrani beno. No jüyo de Tırk biyo. Gaê Dewrês Sılêmani ke xo hardê Qızılbêli de erzeno hard, o ki wazeno ke naca vındero. Beg eve destê Dewrês Sılêmani reseno mıradê xo. Cêniya xo pê manena, no beno wayirê ewladi. Cı rê xeverê xêri yenê. Eve xo çımi cıra kırametu vêneno. No beno raji, Dewrês Sılêman naca maneno. İcarê Qızılbêli bırrnenê. Beg vano “Serê serre jü resen be jü bıze ra!”

Dewrês Sılêman ni qevul keno.

No rocê icarê begi dano talıvê xo Sılêmanê Ali, rusneno çê begi. Çê begi bıze benê, erzenê gome, reseni ki benê, erzenê aldani ser.

Rêna xanıma çêyi sona bon ke çı şêro: eke hao moro de gırs aldani sero erjiyo pêser. Çımê nae ke çutır gınenê mori ro, na hernewu gınena uca ro. Vanê “Xanıme merde!”

Têde vışinê, yenê zerrê boni. Ni qayt kenê ke, moro de gırs hao aldani sero lif biyo, vındeno. Qupırti kuno kar, vanê “Çê begi de mor biyo pêda!”

Wena na biyaene serdın nêbiya, nafa ki heto bin ra qirenê, vanê “Gome vêsa! Gome dü de biyo vindi!”

Beg guman keno ke, sevevê nine resen be bıza Dewrês Sılêmani raê. No weşêneno Sılêmanê Ali rê. Sılêmanê Ali vano “Se biyo? Çıko? Çıbao?”

Ni benê zerrê boni, aldani sero mori musnenê ni. No nia dano ke, eke uyo ke aldani sero reseno. Reseni aldan ra ano cêr, vano “Sıma na reseni ra vanê? Metersê, no mor niyo!”

Ni Sılêmanê Ali cênê sonê gome ke, bıza Dewrês Sılêmani, dı çıli istiriyu sero vêsenê.

Begê Ağvêrani, resenê dano Sılêmanê Ali, bıze ki keno ni ver, vano “Bıra! Na resenê Dewrêsê xo be bıza Dewrêsê xo bıcê, xorê bıtekne so!”

Sılêmanê Ali nine cêno, beno dano Dewrês Sılêmani, cı rê heve be heve mewzuato ke biyo, qesey keno.”

MITİ DE ARDÊ BABA DOĞANİ

FEKÊ MORÊ ŞİAY RA AMÊ

Xalıka Gülizare vana:

“Hetê Mıti de çê Baba Doğani estê. Ni Şix Hemedıcê.

Nine qe hêga nêramıto, reçberêni nêkerda, cüyin nêveto. Ama ardi çê nine de qe kemi nêbiyê. Ardê nine bonê jiyare de benê. Naca kilıt biyo. Vanê, ardê nine fekê morê şiay ra amê.

Nine jü veyvıke arda. Bayxaniye biye. Yanê xame biya. Na nia dana ke ni hêga nêramenê, cüyin nêkenê, are nêsonê, ardu nêrênê ra, uncia ki ardê xo nêqedinê. Ni na ardu koti ra anê?

Xevera veyvıke çinê bena. Na roce bêveng sona, bonê jiyare de nia dana ke, ardi fekê morê şiay ra yenê. Na ke vênena, nae ra tepia na kıramete bırrina. Ardê ke uçkarê ki, çarnê ro kepek u qum.

Uca ra nat sarrê na dormi na kepek u qum hem kenê teberık, hem pê sıt hamên kenê.”[18]

D-HETÊ UMUMİ RA MORİ

SERO İNANCÊ MILETİ

Na çımê nustê ma de Dêsım de mori sero rıwayetê kılmê ke qesey benê, vatêne ke fek be fek vacinê, ya ki inanco ke mılet mori sero musneno, ma nine ra taine ki naca de nusnenime ke mewzuyê na nuşti eve nine tamam bo.

Xalıka Gülizare:

• Pırênê mori kenê bınê sıti ra, vêsenenê, vanê, ron kuno cı, nezer nêkenê.
• Pırênê mori pê porê xo gırê danê, vanê, por beno derg.
• Şüanê de mali, qılasê hardi de dı moru vênenê. Ni jê çüye derga derg qılasê hardi de meredai biyê. Şüani eve çüya xo kunê nine ra. Ni xo lewnenê, ama heni manenê. Bese nêkenê cı ra vecê. Roca bine yenê ke, ni jê dare biyê gıncıkıni. Ni veng’a babau danê. Babay vanê, “ni jiyarê!”

• Sero veng’a Heqi danê. Ni xaftıla benê sırr, sonê.
• Saê Moru kişto, ama mori nêzanê. Eke bızanê, dina maf kenê.

Baba Dewrês:

• Taê mori ehliyê (khediyê). Mordemi rê thawa nêkenê. Taê çêrangu ra, lêê sıti ke na ser, cor ro çêrang ro xo verdanê ro ke bêrê, sıt burê.
• Khurêsıcê de ma jü morê kiseno. A sewe hewnê xo vêneno. No zaf beno poseman.
• Muso Xêğ dı moru de qesey keno. Vano, “so!”, sonê; vano, “vınde!”, vındenê. Sarê xo kenê berz, i de nia danê.  Dı mordemi yenê, kunê ra ni ser. Vanê, “Muso! Tı i moru ra vace, raa ma sera şêrê, ma xorê sonime Pılemoriye!”   Musa moru ra vano “İne ca verdê, i xorê oğır seroê, sonê Pılemoriye!” Mori nejdiyê nine nêbenê. Musa eve destê xo moru musneno, vano “Ez be na alvazanê xo ra ki yenime Pılemoriye!”

Zobina iyê ke ma dê arê:

• Mordem ke nezerê jüy ra tersa, i ra “Mor peyê to ra şi!” vanê ke nezer mebo.

• Xızırê Khali dermanê vıraşto, no derman do qılançıke, vato “Ni dermani bıcê, bere, bıpırosne insani ser ke, emrê dine endi derg bo, rew kokım mebê.”

Qılançıke no derman gureto, ardo, şiya, nişta dara merxe ra. Nae vatena Xızıri nêkerdo, derman hurendia qulê di de pırosno xo sero, taê ki hetê ra çarçê dare biyo, hatê ra ki bınê dare de mor beno, pıroşino ni mori sero.

Coku, emrê mordemi nia kılmo, ama emrê qılançıke, mori be dara merxe ra dergo.

Varyantê na rıwayeta cori zafê. Nine ra jüye ki Xalıka Gülizare ma rê qesey kerd.

·         “Saê Moru derman vırazeno, dano qılançıke, vano “Bere adem oğli ser verde, kokım mebo!”

A ki ana, dara merxe sero kena xo ra. Jü ki cêr mor beno, rışino di sero ki. Coku i qe kokım nêbenê.”

• Kemerê Saê Moru:

Hetê Qırdımi de kemerê esto. Na kemer de mori ğılğılınê. Memedê Mıkaili sewê hewnê xo de vêneno ke Saê Moru na kemer dero. Sodır vazeno ra, qırvana xo ano, na kemeri sero keno. İtıqat benê cı ke Saê Moru na kemer dero, coku nia hunde mori naca vındenê. Naca jiyara de Dêsımia. Naca ra ke vêrdi kemer ra, kelê xo bırrnenê.

• Derê Balabanu de jü çê de mor vecino. Cailê vazeno ra, na mori kiseno. A roce verg kuno malê nine, cı ra jüya wese nêverdano.

• Eke mor kişt, gereke hard kerê. Hatan ke roc nêcêriyo, tari nêbi, riyê mori nêvecino. Hatan ke astarey meveciyê, mor nêmıreno.

• Dı mori ke pıroşiyê jübini ro, nejdiyê nine nêbenê. Vanê “ni mısaibê jübiniê!” Taê cênê, leçege erzenê ser, cı ra mıradu wazenê. Vanê, to ke nia kerd, Heq çı mıradê to ke esto, ano hurendi.

• Morê ki esto ke kemera almaşti tey esta. Ni ra “Moro Kor” (Koremore) vanê. Nêvêneno. Ae nano ro, sande ver de çereno. Taê na kemere mori ra cênê, remenê. Gereke ağwe sera şêrê bover. Mor ağwe ra pers keno. Ağwe vana “mı nêdiyo!” Wela adıri gereke bıbo. Wela adıri de kemere roşti nêdana.

• Baba Xıdır Almanya de guriyo, şiyo xorê memleket de bonê vıraşto. Aliyê Makıli ni ra vano ke “Ma rê khavır sare bıbırrne!”

Baba Xıdır vano “Mı wena bon vıraşto. Peri çinê. Ez koti ra biari, to rê sare bıbırrni!”

Aliyê Makıli ni ra vano “Çê to pırrê moru bo!”

Çê, beno pırrê moru.

Sonê, gınenê ni ro, qırvanu kenê, cêrenê vero. Peyco no yeno rae, moru ra vano “Veciyê, şêrê!” Wena ke mori vecinê, sonê.

Munzur CÖMERT