İdarekerdenı, kar u zenati

Ez wazena hebê bahsê idarekerdenı u ekonomidê Zazayan-Dımıliyan bıkera. Dımıliyan miyan dı veri u ewro nê kar u zenati estibi. İdarekerdenı u ekonomiyê Dımıliyan veri cıtêrey, recberey, seydwaney, heywan warikerdenı (Dewar u çarwey) u zewbi tay zeneetan serbi. Dı o dem dı sera %60 yê şardê Dımıliyan cıtêrey kerdê, dewar warikerdê u nanê xo a ray ra vetê. Sermayedarê Dımıliyanê ê wexti Beg, Şêx, Ağa, Bezırgan, Tacır, Zenetkar u herwına bi. Şarê neçari zi recberey, cananey u kar u barê inan kerdê. Taynay zi bı tay heywan u karıtenda erd, dık, rez, baxçe, bostan, qezenc u zerzewata idarê xo kerdê. Tabi warikerdena heywanan zi idarekerdenda ninan dı zahf rolê gırdi kaykerdê. Zahf keyey (eşiri) wêrê bolandê çarwan u naxırdê dewari bi. Qatıxê inan vetê werdê u o kı cı ra vêşi mendê zi berdê rotê u idareyê xo pa kerdê.

Şarê Zaza-Dımıliyan, embıryanê Kırdas, Ermen, Asuri, Farıs u Ereban bı u nê heme enbıryanê pê bi. Bolê cı yê çarwan têmıyan dı çerayê u kergê cı kewtê têmıyan. Bı enbıryan biyayena yan zi têmıyan dı heyatê xo ramıtê. Kırdas, Ermen, asuri u Dımıliyan miyan dı, o wext dayen u gırotenêda zahf germı, dostani u weşı estıbi.

Nê qewıman miyan dı şarê Ermeniyan u ê Asuriyan zahf dewlemendi bi u zahf zenati cı dest ra ameyê. Zeneetê ê çorşmi u karê zeneeti kerdenı nime ra vêşê cı Ermeniyan destı bı.

Tabii na dayenı u gırotenı hetı zi, zülüm u zordarey, tahda kerdenı u lej mabêndê nê qewıman dı kemi nêbı u tım ramıt. Fitne u fêsadan, zordest u zalıman nê rehat nêverday u tım verday pê. Qandê zayıf u bêqüwet vıstenı u bı no hesaba xo destan bın gırotenı, dest mal u mülkdê cı ser nayenı. Bı pê dı kıştena u zayıf vıstana ê bı seran a xo destan bın dı tepışti u hewna zi ê yê tepşenê. Tabi nê lejan dest, welatê ninan zi talan u wêran biyê. Tabi nê lejan u na talankerdenı dı ê kı zahf zerar diyê, bolê cı Dımıli (Zazay) bi. Çımkı taydê Zaza- Dımıliyan xıristiyan, taydê cı Elewi u taydê cı zi suni Müsülmani bi. Nê sedeman ra zahf zerar diyê. Tabi qandê dewlemendeyda welatê Zaza-Dımıliyan, kırdasan (Kürdan), Osmaniyan, İraniyan (Farısan) u Ereban bı serana hêrış berd şardê ninan ser. Bı nê hêrışana zi nêmendi, Welatê ninan sero da pêro u welatê ninan xo lıngan bın dı talan u wêran kerd. Zekı belati sero pêrodê, wıni welatê ninan sero da pêro u welatê ninan kerd welatê lezi.

Bı no hesaba xo lıngan bın dı paykerd, pıloxna pêser, pelçıqna, kerd talan u wêran u vıst xo destan bın. (Tabi dı no nabêndı Welatê Ermeniyan, Asuri-Suryaniyan u ê Kürdan zi lıngan ver şı, talan u wêran bı u kewt destandê ê şarandê bıqüwetan bın. (Şarandê zey Osmaniyan, İranıjan u Ereban).

Tabi teniya bı destandê nê dışmenana nêbı. Ju ju fını zi ninan bı xo hêrış berd pêser, yan zi bı xo bı xo pê kışt u welatê xo kerd talan u wêran. (Tabi nê zi fına bı kayandê dışmenanê pisana biyê)

Fına sıfteyênı bı hêrışkerdenı u destandê Sellaheddinê Eyübi ya nê welati kewti destandê Ereb u Müsülmanan bın. E ya tepeya zi dıha nêşa miyaneyê xo rast kerê. Herga kı serehewada dışmenan da sere ro u ê pıloznay pêser u xo lıngan bındı pelçıqnay.

Bahdê Sellaheddinê Eyübi, derba en gırdı no fın Osmaniyan u Farısan dest ra werdı. Osmaniyan u Farısan welatê ninan xo miyan dı kerd lete-lete u xo destan bın dı tepışt. Tabi İdrisê Bidlisi zi derbêda gıranı dê şardê xo ro, şardê Zaza-Dımıliyandê Elewiyan u Ermenıyan ro. Ey zi kardesteya Osmanıyan kerdı u bı kaykerdenda kayandê inan a ramıt eşirandê Zaza-Dımıliyan, ê Kırdasan u ê Ermeniyan ser u ê vısti destandê Osmanıyan bın. Zerarê Sellaheddinê Eyübi u ê İdrisê Bidlisi zahf şardê Zaza-Dımıliyan rê u ê şarandê binan rê biyo. Vanê Tarix ê wırnan ef nêkerro, mahkum bıkero.

Tabi teniya bı ninana Zi nêmendo. Bedırxaniyan zi sıfte rolêdo zahf gırd Osmaniyan hetı, osmaniyan miyan dı kaykerd. Zahf merdımê cı kışta Padişahandê Osmaniyan ra bi paşay. Labırê Paşayanê Osmaniyan inan rê zi kay kaykerdı. Bahdê kaykaykerdenı Bedırxaniyan hemver Osmaniyan serehewada, labırê nêşa serkewê. Çımkı gırwe gırwira ravêrd bı, qedıya bı u eşiri heme zayıf kewti bi.

Bahdê Bedırxaniyan, İbram Paşayê Milliyan, Xalıt Begê Cibran u jewbi tay sereşirê Kürdan amey kayandê Osmaniyan. Osmaniyan Alayıyê Hemidiyan vıraşti u tay sereşirê Kürdan kerdi serdarê nê Alayıyan.

İbram Paşayê Milli, bı ordiyandê zahf gırdana hêrış berd Eşirandê xo u Dımıliyan ser. Bı ê hêrışandê xo ya ê zayıf vısti. Ca bı ca tay eşiran xover da, labırê se kerê, ê zahf bıqüwet bi. Mıntiqa Sêwregı dı eşira Heciyan (Ewro cı rê vanê Bıcaxıj) u sereşirê cı Osman Paşay Heciyan hemver Alayandê Hemidiyan u Osmaniyan serehewada. Labırê nêşa serkewê.

Bahdê ca bı ca pede şiyayenda eşir u sereşirandê Zaza-Dımıliyan u Kürdan-Kırdasan, nê wırna şaran zi zahf zerar di, zayıf kewti u dıha nêşa miyaneyê xo raşt kerê. Bı no hesaba qüwetanê Osmaniyan u ê Milliyan welatê ma talan u wêran kerd, veşna u na pa.

Tabi bahdo aqılê İbram Paşay ame cı sere kı, o yo şaş keno. Labırê fına gırwe gırwira ravêrd bı. No fın hemver Ordıyandê Osmaniyan serhewada u lejkerd. Eşiri xo ra veri ra ê lejan dı zeyıf kewti bi. Ey ra qandê Osmanıyan zor zahmet nêbı. Bı ordıyandê xo ya hêrış berd ordıyandê İbram Paşay ser. İbram Paşay Milliyan xover da, labırê se kero, veri xeta kert bı, qüwetê Dımıliyan u ê Kırdasan cêser vısti bi u pêro pêra cêser kewtibi u bibi vılla. Osmanıyan bı no hesab a zorê ey zi berd. Bahdê şıkyayenda ey welatê ma Dımıliyan, Ermeniyan, Asuri-Suryanan u ê Kırdasan temamê cı kewt kontroldê Osmanıyan bın, bê Eyaletê mıntiqada Dersımi. Eyaletê mıntiqada Dersımi zi bahdê hemını kewt Tırkan dest. Lezê serehewadayenı u teslim nêbiyayenda Dersımi dı serda 1936 an dest pey kerd. Dı serda 1937-38 an dı şarê Dersımi qetıl bı, labırê fına zi teslim nêbi. Ca bı ca xover da heta serda 1954 an. Serda 1954 an ra tepya qontrol heme kewt Tırkan dest.

Bı no hesaba, bı nê kayandê pisana dışmenan eşirê kırdasan bı destandê eşirandê kırdasana, ê dımıliyan bı destandê dımıliyana, yan zi kırdas bı destandê dımıliyana, dımıli bı destandê kırdasana dayê şıknayenı u zayıf vıstê. Bahdê zayıf vıstenı hêrış berdo cı ser u serey cı pelçıqnayo.

Bêaqıleya ma, kay amyayana ma, xapeynayena ma, biya sedemê destan bın kewtenda ma. Hendık wına bıdomno, bıramo ma nêşenê destandê dışmenan bın ra bıgengazey a bıreyê, xoser u serbest bê.

Tabi nê lej u nê hêrışan sektey zahf gırdi dayê idarekerdenê u ekonomidê welatê ma ro. Bahdê her lej, her talan u wêran kerdenı fına newe ra vıraştenı u ray vıstenı cı rê icab kena. Nê sedeman nêverdayo ma ravey şırê. Welat yan zi şaro kı tım cı sero, yan zi cı miyan dı lej bıbo, nêşeno çiyê dı serkewo yan zi dezgena xo dest fino. Ney ra zahf peyra mendo. Bındestey u lejan ver, serdesteneyda Tırkan u kardesteney kerdenanda Kürdan u zewbi ê şarandê binan ver şarê ma Zaza-Dımıliyan nêşayo serey xo hewado, bıwrêno u wahêrê kar u dezgeyê bo. Osmaniyan u Kürdana heme ray u neqebi cı ver gırotê u rayê cı bırnayê. Tım koyan sera geyrayê u lej kerdo. Nê sedeman ra zi kesê cı nêşayo bıwano u raybereya şardê xo bıkero. Sera dewayunewê %99 cı bêwende mendê u lejwani biyê. Kürdan u şaranê binan wendo, osmaniyan dı biyê paşay u kıtabi nuşnayê. İnan zi wınyayo kı şarê ma Zaza-Dımıliyan nêzanayeyo, şarê ma xosero hesıbnayo u gorey menfeetê xo kar ardo. Tabi Kürdan zi ma rê tayn tahda u z!
ülüm nêkerdo. Hewna zi ê yê ma xosero hesıbnenê u xo rê kar anê.

Bahdê nê izahetê zahf werdi ez wazena bira tay kar, zenet u çiyandê pa idarekerdenı u xo pa warikerdenı ser.

• Ardwan, Asınger, Aşxaneci, Aşleci
• Baqırci, Baxçıwan, Bazar u bazarci, Betonwaney, Bezırgan, Birketci Biyanci, Borıci, Bostanci, Boyağci
• Camci, Canan, Canbazey u mezat, Celad, Cırcırwan, Cındar
• Çaqmaqci, Çarşı, Çeltugci, Çerçi, Çerxci, Çimentoci, Çılagey-dolab-rêsta-qews, Çılci, Çırpci
• Darwan, Dendıkci, Dermanci, Deştoğ, Deveci, Dêsker, Dingci, Dıstari, Dorci, Dukandar
• Elaf, Emanetci, Embarci, Emele-recber, Enbarci, Erebeci, Erqci, Estorci, Ettar
• Falci, Faizci, Fırunci
• Gawan, Gemıci, Gezıci, Golıkci, Goşkar, Govendwan
• Helawci, Hemamci (Kerşoci), Heneci, Honıkci
• Ispayıci
• Keçewaney, Kergewan, Kılitci, Kıhanci, Kıncıci, Kolıci, Komırwan, Küfteci
• Lehimci, Lilıkci, Lulıci
• Macunci, Merci, Mewlexaneci Mêşeci, Mozayikci
• Nalbend, Naqliyeci, Necarey, Nıqareci u zırnaci
• Qahweci, Qamişci, Qamqeci, Qamyonci, Qaynağci, Qelaycı, Qesab, Qiymalıci
• Palıci, Parselci, Parseci, Patozci, Paytonci, Penirci, Postewan, Postawan
• Rayber, Radyoci, Rewtci, Rızwan
• Sazci(Sazdar, sazbend), Seraf, Serpuneci, Sewlci, Seydwan, Sici, Sıwazwan, Solci, Soqıci
• Şahne, Şahriyewan, Şiraneci, Şıwane, Şorbeci
• Tamirci, Taştoğ, Tenekeci, Textci, Texsıci, Têmaneci, Tıfıngci, Tırbci, Tırpanci, Tıtunci, Tozci, Tuxlaci
• Xanci
• Werğanci, Wênewan
• Zengenci, Zinci, Zompci

Ardwan

Qeraş, ayreci, arış tahnıtoğ

Merdımo kı tenan, arışan ayre dı tahneno ey rê vanê qeraş yan zi ardwan, ayreci. Merdımo kı ardi roşeno ey rê zi vanê ardci.

Ayreyê veri heme ayrey awı bi.

Madem kı qıse ayri ra abıyayo, ayreyêdê destan zi esto cı rê vanê dıstari. 

Asıngerey

Demırcinı

Asınger yan zi demırci, o kı asın ra çi u heceti vırazeno ey rê vanê asınger yan zi demırci. Ê zenati rê zi vanê asıngerey yan zi demırcinı.

Çiyo kı asıngeran vıraştê inan ra taydê cı nêyê: Xençer, kardi, şemşêr, qaluçi, zengen, hüwe, torzin, merı, şiş, tewqı, şişa nani, şişê kebabi, qedum, çakuç, sırsi, dahri, tırpanı, zomp, asınê teqe u penceran, kesey kêberan, asın ra kêberi, asınê çorşmey kêberandê textınan, rêzılê gırdê dewar gırêdayenı yan zi estoran qeydkerdenı u herwına. Cayo kı tey demırcinı (asıngerey) bena ê cay rê vanê asıngerxane.

Zenatê asıngerey veri zi perey kerdê u ravêrdê ewro zi wıniyo. Zeneetê do zahf bı qimeto. Merdımê kı asıngerey kenê, pa hım weş idarey xo yê keyi kenê u hım zi pa benê dewlemendi.

Aşxaneci

Loqantacı, şami pewtoğ

Merdımo kı şami vırazeno u roşeno ey rê vanê aşxaneci. Cayo kı tey şami roşêna ê cay rê zi vanê aşxane. Aşxaneci qandê şami vıraştenı u rotenı xo rê cayê akeno u wıja dı şami vırazeno u roşeno. Aşxaneyê ê wexti zahfê cı rayan kışta, cadê qonaxkerdenda karwanan, xan u otêlan kışta, yan zi xanan miyan dı vırazıyayê. Bê nê cayan, merkezandê sukan dı, cayo kı insan tey bolo, dukan mukani estê u cayê dayen u gırotenı u alvêriyo ê cayan dı zahf aşxaney estibi. Zahf keyan u merdıman idareyê xo şami vıraştenı u rotena kerdê. Ewro o zenat ê demdê verêni vêşêri kar u perey keno. Ewro her koşe dı aşxaneyê esto. Tabi aşxanecılıxey rê u şami vıraştenı rê zi zanayenı u meharet lazım bı.

Aşleci

Aşlewan, aşle kerdoğ, darı ra darı neqık

Merdımo kı dar u beri qandê meywe tepıştenı aşle keno, ey rê vanê aşleci, yan zi aşlewan. Aşleci gılandê darê dı çım akenê u jewna darı ra hendê masureyê qırmê cıkenê u anê kenê ê çımi miyan. Bahdê coy fekê cı weş çaput yan zi çiyêna pêşenê kı, o qırm tey wışk nêbo, yan zi cemed niyerzo u cıra gan nêvıziyo. O leteyê qırmıyo tern ê çımi miyan dı xo gêno, tepşeno. Tepışt tepey a, eger o kamci darda meywi ra cıkerdo, o gılo kı aşle biyo ê meyweyê a darı dano. Tabi ê aşlekerdenı zi demêdê cı esto. Vanê kes dar u beri ê demdê aşlekerdenı dı aşlekero. Manê aşli darı ra darna resayena. A dıdını her darı ra darı aşle nêbeno. Dara kı tı kenê aşle kerê vanê o aşleyo kı tı anê nezdi a darı bo kı o aşle tepêşo.

Baqırci

Baqırwan

Merdımê kı baqır ra çi vıraştê ey rê vatê baqırci. Baqırciyan lên, sıhanı, tası, sitıl, sini, lengıri, tawa, irbıq, leganı u herwına fıraqê tey şami u çi werdenı u şımıtenı, çiyo awın dekerdenı u teyberdenı vıraştê. Baqırcılıxey rê zi zenat, hüner u zanayenı lazımı bi. Cayo kı tey çiyo baqırên vırazêno u roşêno ê cay rê zi vanê baqırxane.

Baxçıwan

Baxçeci, baxçe vıraştoğ, bahçe pawıtoğ

Merdımo kı baxçe kareno, resneno u wınêno cı ra ey rê vanê baxçıwan yan zi baxçeçi. Baxçıwan dar u ber kareno u kardê baxçiya mıjul beno. Merdımo kı baxçıwaney keno vanê ê kari ra fahm bıkero u cı dest ra biro. Duri ra kar u barê baxçıwaney zahf rıhat aseno. Labırê wıni niyo. Vanê baxçıwan wextê çi karıtenı, wextê meqeskerdenı, bırnayenı, wextê aşlekerdenı, wextê biyayenı u arêkerdenı, wextê awdayenı, wextê zıbılkerdenı u herwına bızano. Baxçıwaney rê zi tecrübe u zanayenı lazım a. Bı nêzanayena awı yan zi zıbıl vêşi bıdê cı dar u ber, yan zi meywe u zerzewat veşeno. Bêawı yan zi bêzıbıl verdê fına rınd nêbeno u beno wışk. Wextê cı dı aşle nêkerê nêtepşeno. Wextê cı dı nêbırnê, nêqesnê gür u şên nêbenê. Welhasıl cı rê zanayenı şarta.

Bazar u bazarci

Merdımo kı bı bazarkerdena, meydan dı, cayê do akerde dı yan zi bazardê çi rotenı dı çi bazar keno, vayeya (Fietê) cı beli keno, nano pa, çi herineno u roşeno ey rê vanê bazarci yan zi bazarvan. Cayo kı, yan zi meydano kı o çi tey yeno bazarkerdenı u rotenı, ê cay rê zi vanê bazarxane. Bazaran dı çiyo kıhan u newe yeno rotenı. Bazarê meywi, bazarê çidê werdi, bazarê çidê keyi u herwına bazari estê. Malê bazaran bolê cı vayeyda xo bın dı, yanê ercan yeno rotenı. Cayo kı tey meywe, zerzewat u kıhoyi yena rotenı ê cay rê vanê mewlexane. Cayo kı tey dewar u çarwey yenê rotenı vanê mezat. Cayo kı çi keyi, çi xoradayenı, çiyo kıhan u newe yeno rotenı ê cayan rê zi vanê ispayi. Cayo kı tey tene yeno rotenı ê cay rê zi vanê Arsa.

Betonwaney

Beton, betonrıjnayoğ, betonci, betonwan

Merdımo kı beton vırazeno u rıjneno ey rê vanê betonwan yan zi betonci. Ban, qonağ, xan, saray u herwına çiyê xo tey sıtarkerdenê kı vırazıyayê, qandê ser u bınê inan gırotenı beton rıjnayê. Beton qandê emnıyetê nê vıraştan, insanê kı inan miyan dı sıtar benê u heyatê xo ramenê zor mühim u lazım bı. Serê cı qandê zımıstani, qandê varan, şıli u şerpi, serd u germi gırotenı beton zaruri bı. Bınê cı zi qandê vıjyayena heşeri, demaşkül u çidê wıni lazım bı. Jew zi qandê raştkerdenı u duzbiyayenı lazım bı. Betonê ê wexti zi ya qum u têmıyankerdena çimentoy ra, yan zi alawıtena lınci ra vırazıyayê. Vıraştena lınci dı sımer karardê, sımer dekerdê u têmıyan alawıtê.

Bezırgan

Qümaşrotoğ, manifaturaci

1-Merdımo kı qümaş herineno u roşeno ey rê vanê bezırgan. 2-Merdımo kı dewı bı dewı, sukı bı sukı geyrayê, çi xoradayenı u herwına rotê yan zi herinayê inan rê zi vatê bezırgan.

Birketci

Birketwan, pirketci

Merdımo kı birket vırazeno u roşeno ey rê vanê birketci. Cayo kı tey birket vırazêno u roşêno, ê cay rê zi vanê birketxane.

Biyanci

Biyanwan, susci, suswan

Merdımo kı dardê susi (Biyani) ra awa susi vırazeno u roşeno ey rê vanê biyanci. Biyani rê ma vanê sus u awda cı rê zi vanê awa susi. Tay merdımi awa cı vırazenê, kenê irbıqêdê serdê doşi miyan u küçe bı küçe, qolan bı qolan, dever bı dever sukı miyan ra (Çarşi miyan ra) geyrenê u roşenê. Tay cay zi estê zey honıkxaniya akenê u tey roşenê. Cayo kı zey honıkxaniya akerdo u tey sus roşenê ê cay rê vanê susxane. Sus roy verdı, layan verdı qum u herda qumını u herda sura cıftını, kilını miyan dı beno. Kes riçanê cı erdi bın ra vejeno u ano cı ra awa susi vejeno. Veri ê riçanê susi awı miyan dı newsınenê, bahdo cı ra awı vejenê.

Borıci

Merdımo kı bori vırazeno, roşeno, yan zi erdi bın ra qandê awı berdenı rêz keno, ey rê vanê borıci yan zi boriwan. Borıci boriyan gorey dergey u kılmeyda cı, inan cıkeno, keno pê ya u pê dımı rêz keno. Borıcılıxey rê zi wüstayinı u zanayeney lazıma.

Bostanci

Bostanwan, pawıtoğê bostanan

Merdımo kı bostan, yanê Zebeş, Beşiley, Xeyar, Encur u herwına çiyo zey ninan kareno, şıno cı ver u inan paweno, beno roşeno u idareyê xo bı perandê inannê rotena keno, ey rê vanê bostanci. Tabi teniya o kı bostan kareno nêşıno bostanandê xo ver. Wext beno bı perana merdım tepşeno u rışeno bostani ver. Ma inan rê vanê pawıtoğê bostanan, yan zi bekçi bostanan.

Merdımo kı karê bostani keno, vanê karıtenı, awdayenı, zıbılkerdenı, kendenı, mabêndayenı, seyregkerdenı, vaş miyan ra çinayenı, kokanê cı pırrkerdenı, lemanê vêşan qılaynayenı, gezoy cı pakkerdenı, çorşmey cı gırotenı yan zi telikerdenı, tizi vera muhafaza kerdenı, Arwêş, Küze, Kürbeş u Xozan ra pawıtenı u herwına biyayenda cı ra fahm bıkero. Merdımo kı nê çiyan nêzano, o nêşeno weş bostancinı zi bıkero yan zi cı ra weş qezenc bıgiro. Karê bostancinı zi jew qolê kardê zıraetiyo. Mesela wexto kı kes nêzano kamcin zebeşı biya u şıro juda xaxı cıkero u biyaro nêbeno. Wexto kı ju zebeşı bıbo u çend rozi vêşi tı ay lemı sero verdê, a do ravêro u niro werdenı. Qandê coy vanê kes ê kar u bardê bostaney ra fahm bıkero.

Boyağci

Merdımo kı boyağvırazeno, boyağ roşeno u boyağ keno, ey rê vanê boyağci yan zi boyağwan. Boyağ u boyağkerdenı zi babet bı babetiya. Boyağkerdena çiyandê textınan, boyağkerdena dês u zewbi çiyandê wınisinan, boyağ kerdena sewl u herwına. Boyağ zi bı rengı-rengo. Boyağ kerdenı hım çiyan weş mısneno, nişan dano u hım zi metin tepşeno. Wexto kı kes çiyê boyağ keno, o rew rewi çırmış nêbeno u nêrıjyêno.