| Les Zaza et le Zazaki (Français) |
| Зазаи и зазаки (русский russkij) |
| Ζαζαϊκή γλώσσα (ελληνικά elliniká) |
| Zaza i Zazaki (Polski) |
| Zazas en Zazaki (Nederlands) |
Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma, Şo-Bê ya zi Kırdki), zıwanê Zazayano, aidê gruba Zıwananê İrankiyano, zıwanê do İrankiyê zımey rocawanio, yani zıwananê Goranki, Kurdki, Soranki, Kelhurki, Gileki, Beluçki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki ra nezdiyo. Mıntıqay Mezopotamya zımey u Anatoliye de texminen 3-4 milyon merdumi Zazaki qısey kenê. Tırkiya de Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra zıwanê hirêyıno. Tesbitê ilmdaranê Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Kırdki, Zonê Ma) ra kokê xo reseno zımey İrani mıntıqay Deylemi (Gilan). Hetê tarixi ra Partki ra nezdiyo. [1]
Sebebê xoser biyaena Zazaki nê zıwanan miyan de ki noyo ke, Zazaki be hirê lehcanê xo ra yew zıwano, be zıwananê Kurdki ya ki Farski yew “dialect continuum” yani yew dewamiya lehcey tey çıniya. Be qıseo bin, qet yew fekê Zazaki yew ca de, her ke şi, nêbeno Kurmancki (Kırdaski); qet yew fekê Kırdaski ki jû mıntıqa de qet nêbeno zey Zazaki. Elbet ke taê mıntıqan de tesirê nê hurdımêna zıwanan yewbini rê zêdeo ya ki şenıko, labelê gramer u luğetê bıngehi tım sabıto.
Zazaki ra, zıwano ke ma zanime, hetê rêçıki (kok) ra nezdiyo, yani; qıse u gramerê cı zehf mendê ro yewbini, Kırdaski u Farskiyo. Labelê tenya enê hurdımêna zıwani niyê, zey ninan 40 zıwano bin esto ke rêçıkê xo be Zazaki yewo, nê aidê yew komiê (grube). Namey enê komi İranolociye de “zıwanê İranki”yê. Elaqay nê terimi “İran” be dewleta İranê ewroyêni çıniya; no yew nameo umumiyo. Farski ki nê 40 zıwanê İranki ra yewo, pilê zıwananê İrankiyan niyo. Zıwanê binê ke Zazaki ra rêçık ra tenêna nezdiyê, zımey (şımalê) İrani de, kışta deryaê Xezeri de qısey benê, zey: Herzendi (Tatkiyê Veroci), Talışki, Mazenderanki, Sengserki, Sımnanki, Gileki; heto bin ra ki Gorankiyo ke mabeynê İran u İraqi de qısey beno, yew ki Beloçkiyo ke İran u Efğanıstan u Pakıstan de qısey beno. Nê zıwanê ke ma amardi, zıwanê İrankiyê rocawaniê (ğerb). Farski ke ser kewo (Farski ra ğeyr), zıwanê bini aidê zıwananê İrankiyê zımey rocawaniê. Zıwanê İrankiyê rocakewtene (rocvetış, şerq) ki estê ke gorey ê rocawani tenêna yewbini ra dûriê, labelê anci ki yew komê zıwanan seroyê. Ninan ra taê (têk): Peştoki (zıwanê Efğanıstani‘ê dıyıno resmi), Osetki (Kofkasya de qısey beno, Tırkiya de ki), Yeğnobki, Peraçki, Ormurki, fekê Pamiri. Zıwanê İranki eninan ra yenê pêra.
Nê zıwanê İrankiyê ewroyêni texminen 4000 serre ra aver be warezayanê xo zıwananê Hind-Ariyan (Urdu, Pancabi u ê bini) u Nurıstani (Aşkun uêb.) ra biyê ciya. Enê zıwanê Hind-İranki xo miyan de yewbini ra 4000 serre ra aver hetê gramer u xezinay kelıman ra zehf nezdi biyê. Oyo ke vacime, gramerê zıwanê Ewısta (Avesta) u Vêda hetê grameri ra %90 zey yewbini biyê. Ezbeta zıwananê Hind-İrankiyan ki anci aidê keyey (familya) zıwananê Hind-Ewropao. Yani, zehf dûri ra ta zıwanê İrlanda u Cêrmenki (Almanki, İngilizki, Danki) u Romanki (İtalyanki, İspanyolki) u Yunanki u Arnavutki u Ermenki ra heta Hind-Arki, yew ki zıwananê merdeyan ra Hititki u Toxarki ra pêro weretê.
Mıntıqay Zazaki
Zazaki, Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra sinoranê Tırkiya miyan de zıwanê hirêyıno; mabeynê mıntıqay Anadoliya Rocakewtene (şerq) u zımey (vakûrê) Mezopotamya de, bınatey Fırat u Dicley, mıntıqay serêne de qısey beno. Ena mıntıqa jû temamiya coğrafike mocnena (musnena) ra. Wılayetê (il) ke tewr zêde no zıwan qısey beno, Dêsımê zerrey (Mamekiye, Tuncêliye) u Çewligo (Çolig, Bingol). Zewbi, wılayetanê Erzıngan u Xarpêti be zımey Diyarbekıri ra xeylê qezan de, mıntıqay Qerebeli, yani qezê Sêvazi Qangal u Zera u Ulaş de, qezay Gımışxaney Kelkit u Şiran de, qezay Mûşi Varto, ê Erzurumi Xınıs u Tekman u Çat, ê Semsûri (Adıyaman) Aldûşe (Gerger), ê Rıha (Urfa) Sêwrege, ê Meletiye Şêro (Pütürge) u Erebgir, ê Sêrti Hewêl (Baykan), ê Bıdlisi Motki, ê Qersi Selim; Aqserayiye de ki (zi) taê dewan de qısey beno.
Taê cayan de ki jû ya ki dı dewan de Zazaki qısey beno, zey ê Qeyseriye Koyriye (Sarız), ê Toqati Almus, ê Ardahani Kola (Merdenik, Göle) de. Pancas serra peyêne riyê goçê metropolanê Tırkiya ser, çewres serra peyêne de sebebanê ekonomikan u siyasiyan ra ki dıwelanê Ewropa zey Almanya, İsveç, Holanda, İsviçre, Fransa, Austriya de ki nıfusa Zazayan esta. Taê çımey vanê, Gurcıstan u Qazaxıstan de ki Zazay estê, labelê inan sero dest de melumat çıniyo.
Zey coğrafyay Anatoli u Mezopotamya her ca de zıwan u mıleti têkışt u têzerre derê; Zazaki ki welatê xo de zıwananê binan de irtıbat dero u nê zıwanan ra tesir ki biyo, qısey gırewtê, qısey ki daê cı. Heta kokardena (cênosidê) 1915i her mıntıqay Zazaki de Ermenki ki qısey biyêne, kışta veroci de Suryanki (Asurki) u Erebki ki. Zıwano ke hetê koki ra tewr zêde coğrafyay Zazayan de cı ra nezdiyo, Kırdaskiyo (Kurmanci, yani Kurdkiyê Zımey).
Zazaki miyan de xeylê qısey Erebki ki estê, xora Erebki ra xeylê qısey kewtê zıwananê coğrafyay İslami’ê binan ki. Tırki, Yunanki, Lazki, Gurcki, Suryanki ki kışte ya ki nezdiyê Zazaki de qısey biyê ya ki benê. Oyo ke Tırki zıwano resmiyo u heto bin ra rivatanê politikay asimilasyoni ra 80 – 100 serra peyêne de tesirê Tırki Zazaki sero zêdiyao.
Rêçıkê Zazaki
Oyo ke Zazaki zey xeylê zıwananê İrankiyanê binan erey nusiyao, zemanê veri (guno verên) ra wesiqey u kıtabey çıniyê, ma be temamiye nêşenime rêçıkê (koka) Zazaki sero çiyo aşkera vacime ya ki Zazaki coğrafyay zıwananê İrankiyan de aver koti qısey biyo, qıseykerdoğê zıwani senên ca u cange ra geyraê. Sayiya taê qıyasanê tarixiyan ra zıwanzani[1] vanê ke, elaqay zıwanê Partan be Zazaki hetê tarixi ra zehf nezdiya, labelê tam zey yewbini (pê) niyê. Zazakiyo ke wextê Partan de (Milad ra aver seserra 3yıne heta Milad ra tepeya seserra 3yıne) qısey biyo, Partki zehf nezdi biyo, labelê yew zıwan nêbiyê; her çıqas ke ê wexti ra zıwanê İrankiy gorey ewroy tenêna yewbini ra nezdi biyê. Sinorê imparatoriya Partan’ê rocawani (ğerbi) be coğrafyay Zazayan ra kewnê tê (zey pêyê).
Jû teoriya rêçıki ya ki goçi esta ke, cı rê vanê „teoriya Deylemi“[2], awa ke Zazay texminen MrT seserra 9.10. zımey İrani, mıntıqay Deylemi (eyaletê Gilani de) ra ameyê caê xoyo ewroyên. Ena teoriye na het ra raşt asena ya ki gıreo ke tey esto, oyo ke, zıwanê ke ewro mıntıqay zımey İrani, verocê Deryaê Xezeri de qısey benê, zey Herzendki (Tatkiyê Veroci), Mazenderanki, Talışki, Sımnanki, Sengserki; hetê koke ra Zazaki ra nezdiyê.
Zıwanê ke Zazaki de irtıbat de
Zey her zıwani, bılxassa coğrafyay Anatoli u Mezopotamya u Kofkasya de, Zazaki ki xeylê zıwanan de irtıbatê xo biyo, zıwanê bini tesir kerdê, tesirê zıwananê binan de ki mendo. Zazaki de hetê ra zıwananê İrakiyan’ê zey Farski u Kurdki ra çekuy kewtê cı, labelê tewr zêde qısey xami (ğeribi) Wextê İslami ra nat Erebki raê. Riyê hezar serre irtıbatanê ciranine (embıryanine) ra Ermenki u Suryanki ra ki kelımey kewtê cı. Zewbi, Yunanki, Latinki, Gurcki, Lazki ra ki qısey yenê diyaene. Oyo ke Tırki hem zıwanê wendışio resmiyo, hem pê Tırki politikay asimilasyoni ameya kerdene, serranê peyênan de tesirê Tırki Zazaki sero zêdiyao. Anci ki, Zazaki gorey şert u şurtê xo, oyo ke qet zıwanê nuşten u zıwano resmi nêbiyo, xeylê çekuyê xoyê mêrasi (kelımey xo çağê İrani ra) dardê we.
Zazaki sero cıgeyrayışê ilmiy
Zazaki sero cıgeyrayışi (tedqiqati, araştırmalar) gorey taê zıwananê binan zehf rew nêbiyê. Anci ki zıwanşınas u iranologi heta nıka rınd kewtê a dıme, geyraê Zazaki, taê eserê ilmiyê hewli [erciyaey] ardê meydan. Zazaki sero sıfte 1857/58 kıtabê veciyeno. İranolog Peter I. Lerchi cengê Qırım u Rusya de yew Zazaê Çewligio ke esirê cengio, tede qısey keno, cı ra notan gêno. Ninan, notanê xoyê binanê ke Kırdaskiyê, piya 1858 de kıtab de be Ruski u Almanki veceno. Nê gureynayışê (xebatê) xo de analizê grameri çıniyo, xorê qeydanê Zazaki çarneno Almanki / Ruski. Nê noti eyni wext de nusiyayışê Zazaki de tarix de gamê da verêna hewla. Oyo ke Lerchi gramer u şıkl u bunyay Zazaki sero yew analiz nêvıraşto, ey Zazaki bınê diyalektanê Kurdki de diyo. Friedrich Müller pê metnanê Lerchi cıgeyrayış de dewam keno (18 peli). Arekeolog Albert von LeCoq ki 5 pelan Zazaki ra notanê xo veceno. İranolog F. C. Andreas qeydanê LeCoqi sero jû mektuba xo de (7.7.1909) ano a zıwan ke Zazaki aidê Kurdki niyo.
1906ıne de wezifa diyena Oskar Manni ke zıwananê İrankiyan sero analizo zıwanşınaski vırazo, nê zıwanan miyan de Zazaki ra ki kışta Sêwreg u Çewligi (Kor) ra notan gêno u heta ê wext melumato tewr hera [hira] dano arê (be tercumey Almanki 91 peli, 5 feki [şiwey]). Mergê (merdena) O. Manni ra tepeya İranolog Karl Hadanki fekan sero analizê grameri vırazeno u hetê ra ki zıwananê binan de şaneno têver, 1932 de keno kıtab, veceno. Heta o taw Zazaki, diyalektê de zıwanê Kurdki ameyne diyene, labelê O. Manni be K. Hadanki ra eke zıwanê İrankiy zey Zazaki, Kırdaski, Farski, Osetki şanay têver, analiz kerd, reşti no netice ke zıwananê İrankiyan miyan de Zazaki zıwanê do xosero u lehcey Kurdki niyo. Hem ki, Zazaki hetê bunyay (yapı) zıwani ra tewr tipik zıwanê İrankiyê rocawanê zımeyo. Ao, nao, Zazaki hewna [hıma] ki İranolociye (ilmê zıwanan u kulturanê İrankiyan) u ilmê zıwanan de Zazaki zıwanê do xoser amariyeno (hesebiyeno).
Pancas serre ra tepeya zıwanşınas T. L. Todd 1985ıne de Zazakiyê Çêrmuge sero pê metodanê zıwanşınaskiyan yew gramer veceno. Serranê 90yan ra dıme merdumanê ilmê zıwanan ver kerdo cıgeyrayışanê xoriyan. Zazaki de mewzuyanê mıxtelıfan sero nê akademisyenanê zıwanşınasiye ra meqaley u tezê master u doktora veciyaê:
Fonolociye (Cabolov 1985), nêbiyayış (negation) (Sandonato 1994), izafet (MacKenzie 1995), qayto zıwanşınaskiyo umumi (Asatrian 1996, Asatrian/Gevorgian 1988, Asatrian/Vahman 1990, Blau 1989, Kausen 2006 ve 2012), heruna Zazaki zıwananê İrankiyê rocawani de (Paul 1998b), edebiyat u nuştene (Selcan 1998b), raresayışo tarixi (Gippert 1996 u 2008), etimolociye [rêçıkê çekuyan] (Bläsing 1995, 1997; Schwartz 2008) u qanunê imla (raştnuştene) (Jacobson 1993), kıtabê desti’ê wenden u nuştene (Jacobson 1997), dızıwanine (Temizbaş 1999, B. Werner 2006), adapsiyonê qısanê xaman/ğeriban (Malottke 2006), edati (Arslan 2007), diyalektolociye (şiweşınasiye) (Keskin 2008). Yew ki 1998ıne de dı gureynayışê doktora (Paul 1998a (gramer u cerrebê diyalektolociye), Selcan 1998a (gramer)) u ê İlyas Arslani (2016) estê ke no cıhet de zehf mıhimê. Hele ke hetê tesnifê (klasifizekerdena) zıwananê İrankiyê rocawani ra meqalê Ludwig Pauli (1998b) İranolociye de ki caê do zehf mıhim gêno. L.Paul nê meqaley xo de zıwananê İrankiyanê kehanan u miyanênan (wertênan) ra heta zıwananê İrankiyanê neweyan, rêça venganê qısanê weçıniteyan (isoglosses) şaneno têver, zemano kehan ra (2500-3000 serre ra aver) heta ewro vengê ê qısan zıwan be zıwan senên vuriyeno, ano çım ver. Vacime ke, Farskiyo Kehan u Ewısta de „ǰani-„, „vač-„ (bıwane: ‚cani‘, ‘vaç’), Farskiyo Wertên (Pehlewki) de u Farskiy newe de biyê „zan“ u „(ā)vāz“, Partki de „žan“ u „vāž-“ (bıwane: ‚jan‘, ‚vāj‘), zıwananê İrankiyan’ê ewroy de, Kurdki de “jin” u “bêj-”, Zazaki de “ceniye” u “vac-“ (vatene). Dades qısey hınanêni yenê têver şanaene u insan reseno yew netıcey tesnifi.
Weziyetê Zazaki
Heta roca ewroyêne statuyê dê Zazakiyo resmi çınê bi, tek tenya pê qıseykerdene ardo na roce. Labelê anci ki gorey şert u şurtê xo pay ra mendo, edebiyato qıseykerde u xezinay xo dewletiya. Heto yew ra ke tarix de alfabey xo nêvıraşto, edebiyatê xoyo nuşte çınê biyo, heto bin ra ki ilankerdışê Cumhurêtê Tırkiya ra dıme, bınê namey siyasetê “Tırk-kerdene“ ra dewleta zordeste no zıwan men kerdo, taliyê nê zıwani xırabın şi. Zazaki u zıwanê bini welatê xo de, xo be xo rê kerd tohmete, vıst (fist, fit) bınê bandıre. Kami ke kerdêne ke zıwanê xo de bınuso ya ki zıwan u kamiya şarê xo sero qurde bıkero, sero tedqiqat vırazo, ceza werdêne, kewtêne hepıs.
Dewlete zıwanê xoyo resmi na ro, radon u qezetey u edebiyat, peydêna têlevizyon de tek tenya Tırki bi. Heni kerd qafıka mılleti ke Tırki qıymetın bi, zıwanê mehelliyê bini bêqıymeti biy, caê de nêvêrdêne. Mekteban de cebr u zor ra Tırki salıx diya. Dewan de Zazaki çıqas ke qısey biyêne ki, siyasetê dewlet‘ê zıwani kewti bi kar, şari pede huwiyet u zıwanê xo ra şerm kerdêne, keyan (çêyan) de zıwanê ma u piyê xo qısey nêkerdêne, be domananê (qıcanê) xo salıx nêdaêne, cı nêmusnaêne. Dewlete seba ke inkar bıkero, politikay “lehçe“y vete. Zazaki kerd diyalekt ya ki şiwe, kamiya (huwiyetê) şari kerd “kamiya bıni“ (alt-kimlik). Nê kerdenanê dewlete hetê asimilasyoni ra meywey do diyê ke peyniya peyêne de dezgehê UNESCOy ki pê raporê xo serra 2008ıne de Zazaki zıwananê bınê tehlıkey miyan de hesebna. Nesıl be nesıl (ac be ac) Zazaki her ke şi, daêna şenık yeno zanaen u qısey kerdene.
Mabeynê zıwananê İrankiyan de caê Zazaki
Mıntıqay zıwananê İranki
Zıwanzanaoğê iranolociye ra gore Zazaki miyanê / wertê zıwananê İrankiyan de zıwanê do xosero.
- İrankiyê Zımey Rocawani (24 zıwani, 31 milyon qıseykerdoği)
-
-
- Talışki: Talışki (1 milyon)
- Azerki: Azerkiyê İrani ("Tatkiyê Veroci", 220 hezar)
- Kurdki-İrankiyê merkezi
- Kurdki
- Kurmanci (Kırdaski) (Kurdkiyê Zımey, 10 milyon)
- Soranki (Kurdkiyê Merkezi, 4 milyon)
- Kelhurki (Kurdkiyê Veroci, 3 milyon)
- İrankiyê Merkezi: Tefrışki, Mehelletki-Xunserki, Keşanki-Natanzki, Gazki, Yezdki-Kermanki-Navinki, Kavirki, Siwendki
- Kurdki
- Gurgani (Hyrkan)
-
Diyalektê Zazaki
Gorey İranolog Ludwig Pauli, hirê (3) diyalektê Zazaki estê:
1. Zazakiyê Zımey
Dêsım, Erzıngan, Gumuşxane (Kelkit), Varto, Xınıs, Tekman, Çat, Aşqela, Sêvaz (Qoçgiriye) [1]
2. Zazakiyê Merkezi
Pali-Çolig, Hêni, Xarpêt, Piran, Lıcê, Erğeni, Pasor
3. Zazakiyê Veroci
Ê Lıcê, Erğeni, Pasor, Maden merdum şeno mabeynê diyalektanê merkez u veroci bıhesebno. Fekê zey Motki u Aqseraiye ki fekê kıştê (kalekê), nê mabeynê merkez u veroci de manenê.
(Mesut Keskin)
